مسجد جامع یزد

در حال حاضر بهترین منبع جهت شناخت تاریخچه مسجد جامع یزد، کتاب یادگارهای یزد/تدوین ایرج افشار است که با جمع آوری متون کتاب‌های تاریخی و همچنین نقل قول از عده‌ای تاریخ نویسان، توانسته است منابع خوب و راه‌گشایی را به علاقه مندان معرفی نماید، اما باید توجه داشت که در بررسی تاریخچه مسجد جامع برخورد به موارد مبهم و سردرگم دور از انتظار نیست و این امر به دلیل تناقض در متن کتاب‌های تاریخی و یا مکتوب نشدن قسمتی از تاریخ به وجود می‌آید. بنابراین در اینجا بیشتر به مباحث معماری می‌پردازم تا مباحث تاریخی.

شناخت مسجد جامع قدیم (عتیق) یزد :

قبل از شروع این بحث لازم است توضیح دهم که هدف از بررسی تاریخچه مسجد اولیه، دست‌یابی به نوع معماری و بحث‌های هم محور با آن است، نه بحث تاریخ و حاکمان و ...، زیرا بررسی این موارد تسلط کامل به دوره‌های مختلف تاریخی را می‌طلبد که حقیقتاً، من از آن برخوردار نیستم، از طرف دیگر وبلاگ مسجد جامع یزد با هدف بررسی کلی مسجد، شکل گرفت و هیچ‌گاه هدفم بررسی موارد تاریخی و ریز شدن در جزئیات مربوط به تاریخ آن نبوده و نیست.

در صورتیکه مایل هستید، از دوره‌های حکومتی و تاریخی در زمان مسجد اولیه، آگاهی یابید به مقاله خانم مهندس صدیقه گلشن با عنوان «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد» رجوع کنید. این مقاله را می‌توانید با یک جستجوی ساده در اینترنت، بیابید.

مبنای بیان تاریخچه مسجد اولیه، کتاب یادگارهای یزد است و من نیز نوشته‌های ارزشمند این کتاب را با یکسری از اطلاعات محدود دیگر، در اختیار شما خواهم گذاشت.

مسجد اولیه که به مسجد عتیق شهرت داشته، توسط گرشاسب پایه ریزی می‌شود. ماکسیم سیرو در رساله خود درختواره خاندان آل کاکویه را ترسیم کرده است، البته باید توجه داشت درستی یا نادرستی آن، احتیاج به نظر اساتید تاریخ دارد.

با توجه به کتاب یادگارهای یزد و همچنین رساله ماکسیم سیرو، می‌توان نتیجه گرفت که این شخص همان گرشاسب دوم است که ماکسیم سیرو در شجره نامه خاندان آل کاکویه ذکر کرده است، زیرا در کتاب یادگارهای یزد نام گرشاسب را این‌چنین نوشته :

گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله کالنجار (کالیجار).

علاءالدوله در آخر نام وی، همان گرشاسب اول است که حاکم همدان بوده است. از طرفی دیگر سال وفات گرشاسب دوم در کتاب یادگارهای یزد ۵۲۷ ذکر شده است که به سال ذکر شده در رساله ماکسیم سیرو یعنی ۵۱۳ نزدیکتر است، ضمن اینکه ماکسیم سیرو نیز سال وفات وی را تقریبی ذکر کرده است.

آل کاکویه شاخه‌ای از سرسلسله اصلی، یعنی آل‌بویه است. در زمان حکومت روشن اندیش آل‌بویه، آبادانی‌های فراوانی شد، چه در بخش معماری و چه در بخش رشد فرهنگی.

بنای این مسجد در داخل حصار شهر، یعنی در ناحیه شارستان، ساخته شده. از حصار شهر در زمان آل‌بویه اثری باقی نمانده است و تنها می‌توان حدود آن را از متن‌های تاریخی ثبت شده، بدست آورد.

تصویر زیر به صورت تقریبی حصار شهر را در زمان آل کاکویه ترسیم کرده است.

در این زمان اغلب توسعه شهر یزد به طرف شمال شرق بوده است. از آبادانی‌هایی که آل کاکویه در یزد ایجاد کردند، نمی‌توان به راحتی گذشت، از جمله ایجاد قنات‌های متعدد، مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها.

آخرین فرد از سلسله آل کاکویه یعنی امیر فرامرز در سال ۵۳۶ از دنیا رفت، بعد از آن طی مراحلی، حکومت به دست اتابکان افتاد.

ماکسیم سیرو در رساله‌اش، از روی بقایای باقی‌مانده مسجد قدیم، شکل کلی آن را رسم کرده است، هرچند طبق مقاله مهندس گلشن، این طرح نیز دارای ایراد است، اما می‌توان با استفاده از آن، تصویری از مسجد جمعه قدیم را در ذهن ساخت.

تصویر زیر نقشه مسجد جامع قدیم است که توسط ماکسیم سیرو ترسیم شده :

اختلاف محور قبله با محور شمال ۳۳ درجه است. انحراف قبله این مسجد با محور قبله دقیق فعلی، در حدود ۲۰ درجه است، این درجه دقیقا همان اختلاف محور قبله مسجد جامع فهرج از محور اصلی است. البته بعدها در ساخت مسجد جدید توسط سید رکن‌الدین، این انحراف کمتر و به صورت تقریبی به ده درجه می‌رسد.

تصویر زیر، مدل سه بعدی است که توسط ماکسیم سیرو ترسیم شده و کمک می‌کند تا بتوانیم وضعیت مسجد قدیم را درک کنیم.

در قسمت بعد به بررسی بیشتر مسجد قدیم و همچنین عکس‌های موجود از آن می‌پردازیم.