تحلیل نیروها در سازه مسجد جامع ، مخصوصا گنبد مسجد، کاری تخصصی و دشوار است ، اما تا آنجایی که دانشم من را یاری میکند و نسبت به بعضی فنون معماری گذشته آگاه هستم و همچنین با استفاده از کتب موجود ، مطلب زیر را آماده کرده ام .توجه داشته باشید این مطلب ممکن است از نظر اساتید فن دارای نقص و یا مورد قبول آنها نباشد.
قبل از تحلیل نیروهای گنبد ، مجلات و کتابهایی را دیده ام که به اشتباه گنبد مسجد جامع یزد را از نوع دو پوسته پیوسته میدانند و از آنجایی که تحلیل نیروها در گنبدهای پیوسته با گسسته متفاوت است ،ابتدا باید مشخص کنیم که گنبد مسجد جامع یزد از کدام نوع (پیوسته/گسسته) است :
مطمئنم کسانی که می گویند این گنبد از نوع پیوسته است ، حتی یکبار هم فضای بین دو پوسته گنبد را ندیده اند ، زیرا اگر این فضا را ببینند ، در نگاه اول متوجه میشوند که این گنبد از نوع دوپوسته گسسته است.
برای اینکه بتوانم حرفم را ثابت کنم باید ابتدا تفاوت بین پوسته گسسته و پیوسته را مشخص کنم.
از مجله اثر /شماره 20 /1370 کمک میگیرم.
تعریف دوپوسته پیوسته : در این وضعیت آهیانه و خود تا ناحیه شکر گاه یعنی زاویه 22.5 درجه نسبت به سطح افقی کاملا بهم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجا از هم فاصله میگیرند و جدا از هم کار میکنند.
تعریف دو پوسته گسسته : در چنین ترکیبی خود و آهیانه کاملا از هم جدا هستند ... ، در این گنبدها برای نگه داشتن خود روی آهیانه دیوارک هایی روی آهیانه میسازند تا خود روی آن سوار شود ، این دیوارکها بنام خشخاشی معروف است ...
اکنون که از تعریف دو اصطلاح مطلع شدیم ،به بررسی گنبد مسجد جامع یزد میپردازیم :
عکس زیر از فضای بین دو پوسته گرفته شده ، کمترین فاصله بین دو پوسته در رأس گنبد قرار دارد که یک متر و بیست سانتیمتر است.
1- در کتاب سبک شناسی معماری ایرانی ، استاد پیرنیا نوع گنبد را دو پوسته گسسته میدانند. 2- طبق تعریف مجله اثر درباره پوسته پیوسته، آهیانه باید تا 22.5 درجه به خود چسبیده باشد ،اما همانطور که در عکس بالا مشاهده میکنید ، آهیانه و خود در ابتدای شروع از یکدیگر جدا هستند.3- طبق تعریف مجله اثر در دو پوسته گسسته دیوارک هایی روی آهیانه میسازند تا خود روی آن سوار شود که به آنها خشخاشی گویند. لطفا به عکس زیر توجه کنید :
در عکس بالا ، میتوانید دیوارکهای خشخاشی (گنبد مسجد جامع یزد) را ببینید.
به دلیل اینکه دیوار خشخاشی در بعضی گنبدهای گسسته دیگر به نحو متفاوتی عمل میکند ، در زیر دو نمونه دیوار خشخاشی معرفی شده است :
در تصویر بالا میتوانید دیوارهای خشخاشی را در بین دو پوسته گنبد مسجد امیر چخماق یزد مشاهده کنید . به دلیلی این که تهیه عکس از بین دو پوسته آن کار دشواری بود ، عکس گنبد دیگری را که عملکرد مشابهی دارد در اینجا قرار میدهم :
دو عکس بالا خشخاشیهای گنبد ستی فاطمه (آرامگاه همسر امیر چخماق) را نشان میدهد ، اگر چه این گنبد بسیار کوچکتر از گنبد مسجد امیر چخماق است ، اما از نظر عملکرد نیروها تقریبا یکسان هستند.
تصویر زیر مربوط به مسجد جامع یزد است که دیوارهای خشخاشی عملکرد تقریبا متفوتی را ارائه میکنند.
امیدوارم دلایلی که تا به اینجا آوردم برای ثابت کردن گسسته بودن گنبد کامل باشد.
در قسمت بعدی این مطلب نقش دیوار خشخاشی و دیوارهای آوگون در توزیع نیروها و تجزیه و تحلیل آنها را بررسی میکنیم .
--------------------------
توضیحات :
یکی از عزیزان خواننده با ایمیل سوالی از من پرسیده اند که لازم دیدم پاسخ آن را بصورت عمومی منتشر نمایم :
سوال : شما به مجله اثر اشاره کردید ولی در همین مجله گنبد مسجد جامع یزد را جزء دوپوسته پیوسته میان تهی قرار داده است ؟
پاسخ مجتبی :
صحبت شما درست است و برای همین در ابتدا اشاره به مجله ها و کتابهایی داشتم که به اشتباه این جمله را تکرار میکنند ، مجله اثر از این لحاظ حرف خود را نقض میکند ، زیرا معتقدم نویسنده برای یکبار نیز فاصله بین دو پوسته را ندیده است.
در همان مجله به صفحه 73 مراجعه نمایید و مقطع طولی از مسجد جامع یزد را مشاهده کنید ، در یک مقایسه با تصویری که در وبلاگ قرار داده ام ، متوجه میشوید که مقطعی که از گنبد ترسیم شده ، بسیار متفاوت است. این برش کاملا اشتباه است (صفحه 73 مجله) و نویسنده مقاله نیز با دیدن این مقطع تصمیم به رده بندی گنبد مسجد جامع یزد در بخش گنبدهای پیوسته گرفته است.
همچنین این مجله اشتباهات دیگری نیز دارد ، برای مثال مراجعه کنید به صفحه 81 از همین مجله ، در قسمت بالای صفحه عکسی را از مهر کردن گنبد قرار داده است ، در صورتیکه مهر کردن گنبد به این شکل نیست و تصویری که قرار داده شده ، تصویر کلاف کشی زیر بادگیر باغ دولت آباد یزد است.
حق تکثیر
( این مطلب توسط وبلاگ مسجد جامع یزد تألیف شده - ذکر منبع الزامی است )
(تصاویر توسط وبلاگ مسجد جامع یزد تهیه شده است)
