شناخت تصویری تاریخچه مسجد جامع یزد(قسمت اول)

 

در حال حاضر بهترین منبع جهت شناخت تاریخچه مسجد جامع یزد، کتاب یادگارهای یزد/تدوین ایرج افشار است که با جمع آوری متون کتاب‌های تاریخی و همچنین نقل قول از عده‌ای تاریخ نویسان، توانسته است منابع خوب و راه‌گشایی را به علاقه مندان معرفی نماید، اما باید توجه داشت که در بررسی تاریخچه مسجد جامع برخورد به موارد مبهم و سردرگم دور از انتظار نیست و این امر به دلیل تناقض در متن کتاب‌های تاریخی و یا مکتوب نشدن قسمتی از تاریخ به وجود می‌آید. بنابراین در اینجا بیشتر به مباحث معماری می‌پردازم تا مباحث تاریخی.

 

 

 

---

 

 

شناخت مسجد جامع قدیم (عتیق) یزد :

 

 

قبل از شروع این بحث لازم است توضیح دهم که هدف از بررسی تاریخچه مسجد اولیه، دست‌یابی به نوع معماری و بحث‌های هم محور با آن است، نه بحث تاریخ و حاکمان و ...، زیرا بررسی این موارد تسلط کامل به دوره‌های مختلف تاریخی را می‌طلبد که حقیقتاً، من از آن برخوردار نیستم، از طرف دیگر وبلاگ مسجد جامع یزد با هدف بررسی کلی مسجد، شکل گرفت و هیچ‌گاه هدفم بررسی موارد تاریخی و ریز شدن در جزئیات مربوط به تاریخ آن نبوده و نیست.

 

 

در صورتیکه مایل هستید، از دوره‌های حکومتی و تاریخی در زمان مسجد اولیه، آگاهی یابید به مقاله خانم مهندس صدیقه گلشن با عنوان «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد» رجوع کنید. این مقاله را می‌توانید با یک جستجوی ساده در اینترنت، بیابید.

 

 

مبنای بیان تاریخچه مسجد اولیه، کتاب یادگارهای یزد است و من نیز نوشته‌های ارزشمند این کتاب را با یکسری از اطلاعات محدود دیگر، در اختیار شما خواهم گذاشت.

 

مسجد اولیه که به مسجد عتیق شهرت داشته، توسط گرشاسب پایه ریزی می‌شود. ماکسیم سیرو در رساله خود درختواره خاندان آل کاکویه را ترسیم کرده است، البته باید توجه داشت درستی یا نادرستی آن، احتیاج به نظر اساتید تاریخ دارد.

 

با توجه به کتاب یادگارهای یزد و همچنین رساله ماکسیم سیرو، می‌توان نتیجه گرفت که این شخص همان گرشاسب دوم است که ماکسیم سیرو در شجره نامه خاندان آل کاکویه ذکر کرده است، زیرا در کتاب یادگارهای یزد نام گرشاسب را این‌چنین نوشته :

 

گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله کالنجار (کالیجار).

 

علاءالدوله در آخر نام وی، همان گرشاسب اول است که حاکم همدان بوده است. از طرفی دیگر سال وفات گرشاسب دوم در کتاب یادگارهای یزد ۵۲۷ ذکر شده است که به سال ذکر شده در رساله ماکسیم سیرو یعنی ۵۱۳ نزدیکتر است، ضمن اینکه ماکسیم سیرو نیز سال وفات وی را تقریبی ذکر کرده است.

 

 

آل کاکویه شاخه‌ای از سرسلسله اصلی، یعنی آل‌بویه است. در زمان حکومت روشن اندیش آل‌بویه، آبادانی‌های فراوانی شد، چه در بخش معماری و چه در بخش رشد فرهنگی.

 

 

بنای این مسجد در داخل حصار شهر، یعنی در ناحیه شارستان، ساخته شده. از حصار شهر در زمان آل‌بویه اثری باقی نمانده است و تنها می‌توان حدود آن را از متن‌های تاریخی ثبت شده، بدست آورد.

 

 

تصویر زیر به صورت تقریبی حصار شهر را در زمان آل کاکویه ترسیم کرده است.

در این زمان اغلب توسعه شهر یزد به طرف شمال شرق بوده است. از آبادانی‌هایی که آل کاکویه در یزد ایجاد کردند، نمی‌توان به راحتی گذشت، از جمله ایجاد قنات‌های متعدد، مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها.

 

 

آخرین فرد از سلسله آل کاکویه یعنی امیر فرامرز در سال ۵۳۶ از دنیا رفت، بعد از آن طی مراحلی، حکومت به دست اتابکان افتاد.

 

 

ماکسیم سیرو در رساله‌اش، از روی بقایای باقی‌مانده مسجد قدیم، شکل کلی آن را رسم کرده است، هرچند طبق مقاله مهندس گلشن، این طرح نیز دارای ایراد است، اما می‌توان با استفاده از آن، تصویری از مسجد جمعه قدیم را در ذهن ساخت.

 

 

تصویر زیر نقشه مسجد جامع قدیم است که توسط ماکسیم سیرو ترسیم شده :

اختلاف محور قبله با محور شمال ۳۳ درجه است. انحراف قبله این مسجد با محور قبله دقیق فعلی، در حدود ۲۰ درجه است، این درجه دقیقا همان اختلاف محور قبله مسجد جامع فهرج از محور اصلی است. البته بعدها در ساخت مسجد جدید توسط سید رکن‌الدین، این انحراف کمتر و به صورت تقریبی به ده درجه می‌رسد.

 

 

تصویر زیر، مدل سه بعدی است که توسط ماکسیم سیرو ترسیم شده و کمک می‌کند تا بتوانیم وضعیت مسجد قدیم را درک کنیم.

 

در قسمت بعد به بررسی بیشتر مسجد قدیم و همچنین عکس‌های موجود از آن می‌پردازیم.

 

 

 

 

 

---

 

 

 

توضیحات

  در قسمتهای بعدی این مطلب ،از تصاویر با کیفیت بهتر استفاده مینماییم.

در رابطه با اختلاف درجه ها نسبت به قبله در مسجد جامع یزد،تحقیق نسبتا کاملی انجام گرفته که بزودی در وبلاگ قرار خواهد گرفت.

 

 

 منابع

 یادگارهای یزد / ایرج افشار

معماری ایران در قلمرو آل بویه / میترا آزاد

 

 

 

 

 حق تکثیر

امانت داری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ، ذکر منبع را فراموش نکنید.

 

 

 

 

شناخت تصویری مسجد جامع یزد - کریاس (قسمت اول)

 

 

کریاس طبق یکی از لوحهای سنگی موجود بر دیوارهایش ، قبلا دهلیز نامیده میشده است .

 

 

در کتابهای تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی ، دهلیز را به اشتباه به ، امیر شمس الدین محمد ( پسر سید رکن الدین ) نسبت میدهند که درسال 777 هـ .ق با استفاده از موقوفات مسجد، آن را بنا کرده است .اما این تاریخ که در این کتابها (تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی) ذکر شده است ،اشتباه است ، زیرا امیر شمس الدین محمد (پسر سید رکن الدین ) در سال 733 وفات یافته است .

 

 

تاریخ صحیح را جعفری در کتاب تاریخ یزد آورده است ، بطوریکه نوشته است : در سال سبع و سبعین و سبعمائه شاه یحیی مظفر بفرمود که از موقوفات مسجد  (که قسمتی هم از موقوفات سید رکن الدین بوده است) و از اموال خاصه خود درگاهی و جماعتخانه ای برابر مسجد عالی بساختند و درگاه تمام از خشت پخته کرد ... و مولانا ضیاء الدین محمد معمار آن بوده است .

 

 

 

با ورود به مسجد و گذشتن از پیشخوان و سردر ، وارد فضای کریاس میشوید و اولین موضوعی که باعث جلب توجه شما میشود ، لوحهای سنگی نصب شده بر دیوار آن است . لوحهای سنگی، اوامر حاکمان زمانهای مختلف است که هریک نسبت به این که در چه زمانی صادر و نصب شده اند ، موضوع متفاوتی دارند . خوشبختانه متن این لوحها به همت نویسنده کتاب یادگارهای یزد (ایرج افشار) قرائت شده و همگی در کتاب مذکور چاپ شده است .

 

کریاس که در فرهنگ لغت عمید از آن به کلیاس هم یاد شده ، بمعنای جلوخانه و درگاه است . این کلمه را در فرهنگ واژه های معماری به هشتی نیز معنی کرده اند . اما شاید سوال پیش بیاید که چرا در قدیم از همان واژه هشتی برای این مکان استفاده نمیکردند ؟ باید در پاسخ این سوال گفت که معمولا، کلمه هشتی را برای درگاهها و جلوخانه های کوچک و شخصی به کار میبرده اند و بالطبع از کلمه کریاس برای ورودی مکانهای عمومی و بزرگتر مانند مساجد استفاده میکردند .

از مشخصات ویژه و ظاهری کریاس میتوان به اشکال هندسی رسم شده بر سقف آن اشاره کرد که نمای آجرکاری به آن داده است .

 

در تصویر زیر سقف کریاس را مشاهده مینمایید :

 

 

سقف کریاس از نوع سقف کاربندی است که بجز زیبایی بخشیدن به سقف ، نقش سازه ای نیز دارد .

 

 

 

در تصویر زیر میتوانید پلان کریاس و پلان معکوس سقف آن را مشاهده نمایید :

 

 

 

 

پیرامون سقف کریاس کتیبه آبی خوشرنگی قرار دارد که با خط نسخ بر گچ نوشته شده و مورخ سال 777 است .

متن کتیبه قصیده ای است از سید حسن متکلم نیشابوری که مصراع اول آن این است :

 

 

( سلام کالطاف آله الممجد )

 

 

تاریخ تحریر این کتیبه ، همانطور که قبلا نیز گفته شد در سال 777 است و عبارت عربی زیر در کتیبه به چشم میخورد :

 

 

( تحریرا فی . . . سنه سبع و سبعین . سبعمائه هجریه النبویه )

 

 

در تصویر زیر میتوانید قسمت کوچکی از کتیبه را مشاهده نمایید :

 

 

 

قسمت زیادی از کتیبه فوق ازبین رفته است ، اما باقیمانده آن توسط کارشناسان میراث فرهنگی با تزریق مواد شیمیایی ، تثبیت شده و روند تخریبی آن تقریبا متوقف شده است .

 

 

اگر به زیر مقرنس سمت راست کریاس دقت نمایید ، چهارگوش گچی کوچکی را مشاهده مینمایید که برروی آن اسم شخصی نوشته شده است :

 

 

 

عبارت نوشته شده در آن این است : ( عمل صنع الله ، معمار یزدی 947 )

 

 

دیواره های این فضا قبل از پوشیده شدن با گچ ، پوشیده از دستنوشته ها و یادگاریهای سیاحانی بود که در طی مدت زمان طولانی از این مکان بازدید کرده اند ، قدمت برخی از این دستنوشته ها به چند صد سال میرسد . در هنگام مرمت کریاس،قسمت با ارزشی از آن را انتخاب و دریک قاب چوبی جای داده اند.

 

 

در تصویر زیر ، کریاس را بادید 180 درجه ای مشاهده میکنید :

 

 

 

و در آخر عکس قدیمی سقف کریاس مسجد جامع که در حدود 80 سال پیش توسط رابرت بایرون گرفته شده است :

 

 

 

---------------------

توضیحات :

 

 

سید رکن الدین محمد ، بانی اصلی مسجد جامع نو (مسجد فعلی) است . نام کامل وی عبارت است از ( سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی) که در سال 732 هـ.ق وفات یافته است . وی موقوفات زیاد در حوزه یزد و شهرهای دیگر از خود بجای گذاشته است .

 

---------------------

اصطلاحات :

 

 

درمورد واژه کریاس در فرهنگ عمید ، چنین آمده است :

 

 

کریاس ((اسم)) (بکسر کاف) : دربار،جلو خانه، درگاه ، صحن دالان ، کلیاس هم گفته شده ،بعربی نیز کریاس میگویند بمعنی بالاخانه و راهرو بالای خانه ، و جمع آن کراییس است .

 

 

در مورد واژه فوق در کتاب فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران ، چنین آمده است :

 

 

بیرون هشتی خانه ، هشتی ، آستانه خانه ، دربار پادشاهان و اعیان ، خلوت خانه سلاطین ، بالاخانه و...

 

 

 

---------------------

منابع :

 

 

1-     کتاب یادگارهای یزد – ایرج افشار .

 

 

2-     نقشه های مسجد جامع یزد – اداره میراث فرهنگی یزد – مرکز اسناد .

 

 

3-     فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران – سعید فلاح فر .

 

 

4-     جزوه مرمت کتیبه کریاس مسجد جامع یزد – کارشناسان میراث فرهنگی یزد .

 

 

5-     عکسها از وبلاگ مسجد جامع یزد .

---------------------

 

 

تشکر :

 

 

دوست گرامی آقای حمیدرضا امیری در قسمت نظرات ،در رابطه با تاریخ کریاس و رابطه آن با شمس الدین محمد ، تذکری دادند که به واسطه آن ، متن فوق تصحیح شد .

 

 

 

 

 

رساله ماکسیم سیرو - قسمت اول

 

 

رساله ماکسیم سیرو بهترین منبع برای علاقمندان به دانستن تاریخچه مسجد جامع یزد است . ماکسیم سیرو نه تنها بیشترین تلاش را برای شناخت ریشه های تاریخی مسجد جامع یزد انجام داده ، بلکه نوشتاری را از خود بجای گذاشته که نبود آن باعث میشد ، کلاف سردرگم تاریخچه مسجد جامع از چیزی که هست ، پیچیده تر گردد . رساله وی به درستی که راه پژوهشگران را روشن میکند .

 

 

نقشه ای که ماکسیم سیرو به مدد دستیاران خود از مسجد جامع یزد ترسیم کرده ، شامل تفکیک تاریخچه فضاها و دیواره های مسجد است که سیر تغییر و تحول مسجد را روشن میکند . اهمیت وی به ویرانه های مسجد قدیم  و بررسی تاریخچه شکلگیری مسجد کنونی منجر به ارائه رساله ای شده که برای پژوهشگران اهمیت بسیار دارد . تصویر برداری وی از ویرانه های مسجد قدیم ، خود سند معتبر و بدون کذبی است که میتوان با استفاده از آن به حال و هوای مسجد در دوره های اولیه ساخت ، پی برد .

 

 

همچنین ماکسیم سیرو در رساله خود به تجزیه و تحلیل تاریخچه مسجد جامع پرداخته و شناخت نسبتا خوبی را به حاکمان و اوضاع اجتماعی دوره های ساخت مسجد پیدا کرده است .

 با اینحال نمیتوان جهت شناخت تاریخ مسجد به رساله وی اکتفا کرد ، بلکه باید از مجموع منابع برای این امر استفاده نمود ، زیرا وی ممکن است که انسانی بسیار آگاه در مورد سیر تحول تاریخ ایران باشد و بخوبی تاریخ را تجزیه کند، اما باید توجه داشت که وی ، یک فرد غیر بومی است و ممکن است زوایایی از تاریخ که از نگاه تحلیلگران بومی بسیار اهمیت دارد ، از نگاه وی پنهان مانده باشد.

 

 

در ضمن باید این توضیح را اضافه کنیم که در رساله وی از منابع مختلف سیاحانی که از یزد دیدن کرده اند نام برده شده ، اما توضیح میدهد که سیاحان به مسجد جامع یزد بسیار کم توجهی کرده اند و بیشتر توجه آنها به قبه دوازده امام یزد بوده است .

 

 

در سلسله مطالب رساله ماکسیم سیرو ، سعی میکنیم تا سیر تحول تاریخچه مسجد را از دیدگاه وی بررسی کنیم .

 

 

ماکسیم سیرو رساله های زیادی دارد از جمله میتوان ، به رساله مسجد یزد خواست یا ایزد خواست ، مسجد جامع بروجرد ، مسجد جامع اردبیل و ... اشاره کرد که همه را بصورت دقیق به نگارش درآورده است . همچنین عکسها و نقشه های موجود در این رساله ها ، سند تاریخی به حساب می آیند .

 

 

نقشه زیر که قبلا نیز به شما معرفی شده بود توسط ماکسیم سیرو و دستیارانش تهیه شده که بسیار دقیق و ماهرانه است، وی در ابتدای رساله خود از همکاران و دستیارانش که در دمای 36 درجه یزد درسال 1937 میلادی برای تهیه این نقشه زحمت میکشیدند تقدیر و تشکر کرده است .

 

 

 

در این نقشه مراحل ساخت و تکمیل مسجد به هشت دوره تقسیم شده که بزرگترین مبحث مربوط به قسمت مسجد اولیه است . وبلاگ مسجد جامع یزد دوره های مختلف موجود در نقشه را به رنگهای متفاوت طبقه بندی کرده است تا درک آن برای شما آسانتر باشد .

 

 

نقشه زیر مربوط به دوره اولیه ساخت مسجد جامع است که در مطالب بعدی به بررسی اسناد موجود درباره آن میپردازیم .

 

 

------------------------

منابع :

 

 

1-     یادگارهای یزد – تدوین ایرج افشار

 

 

2-     یزدنامه – نگارش و گرد آوری ایرج افشار

 

 

3-     مقاله مهندس صدیقه گلشن – بررسی تاریخچه مسجد جامع یزد – مجله صفه

 

 

4-     سبک شناسی معماری ایرانی – دکتر محمد کریم پیرنیا