شناخت تصویری مسجد جامع یزد – مناره ها (قسمت دوم)

 

در قسمت قبل مناره های مسجد جامع یزد را از لحاظ تصویری بررسی کردیم ، در این قسمت قصد داریم مقداری مناره ها را از نظر نوع ساخت وساز بررسی کنیم .

دو راه پله بودن یکی از مناره های مسجد جامع یزد، جزئی از ویژگیهای مسجد است که داستانهای فراوانی برای آن نیز ساخته شده است . به شمار آوردن این ویژگی جزء ویژگیهای شاخص مسجد جامع یزد ، به این معنا نیست که در جایی دیگر از ایران مناره دو راه پله پیدا نمیشود ، بلکه تنها ارتفاع آن مهم است ، زیرا در جاهای دیگر ایران ، مناره دوراه پله وجود دارد ، اما نه با این ارتفاع .

ارتفاع کلی مناره از بالای سردر در حدود 21 متر و  ارتفاع قسمتی از مناره که دو راه پله را در خود جای داده در حدود 14 متر است . قطر مناره ها اندکی باهم تفاوت دارند و از لحاظ ظاهری هیچگونه تفاوت محسوسی با هم ندارند. تنها مناره تک راه پله ای اندکی (در حد 12 سانتیمتر) ارتفاع بیشتری نسبت به مناره دو راه پله ای دارد.

ذوق و سلیقه و هوش معمار باعث شده است تا دو مناره از لحاظ ظاهر تفاوت چندانی نداشته باشند ، اما از لحاظ داخلی کاملا متفاوت از یکدیگر باشند.

با هم نگاهی به ساختار مناره تک  راه پله می اندازیم :

در مقطع فوق که از مناره تک راه پله رسم شده است میتوانید ، دو مقطع افقی از مناره را مشاهده نمایید . ابتدا مقطع (الف) که از پایین مناره و نقطه شروع راه پله رسم شده و دیگری مقطع (ب) که از بالاترین قسمت راه پله رسم شده است .

هرچه راه پله بطرف بالا پیش میرود از پهنای آن کاسته شده و فضا تاریکتر میشود ، بنابراین معمار حفره هایی را جهت نورگیری در بدنه مناره قرار داده است .

عکس زیر شروع راه پله را نشان میدهد :

 

عکس زیر در میانه راه پله است . اگر به ارتفاعی که توسط دوربین ، عکاسی شده توجه کنید ، متوجه خواهید شد که فاصله کف پله تا سقف ، اندکی از قد انسان کوتاهتر است ، این ارتفاع در مناره دوراه پله کمتر میشود ، زیرا معمار باید این فاصله را برای دو مسیر مجزا بصورت عادلانه تقسیم کند .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عکس زیر بالاترین قسمت راه پله در مناره یک مسیره را نشان میدهد :

حال که مناره تک راه پله را شناختیم ، بهتر است نسبت به مناره دو راه پله نیز شناخت بهتری پیدا کنیم .

 

 

در قسمت قبل عکسهایی از ساختار دو مسیر مجزا در مناره ، قرار داده شد ، در این بخش قصد داریم بیشتر آن را مورد بررسی قرار دهیم .

 

 

تصویر زیر مقاطع مختلفی از مناره دو مسیره را نشان میدهد :

 

 

در تصویر فوق ، مقطع افقی (ج) پایینترین قسمت مناره و مقطع افقی (د) بالاترین قسمت مناره را نشان میدهد .

 

 

معمار با استفاده از هوش خود دو راه پله گرد را درون هم جای داده و این امکان را فراهم آورده تا دو نفر همزمان با هم و بدون اینکه همدیگر را در طول مسیر ببینند ، از مناره بالا یا پایین بروند . برای درک بهتر ساختار این دو راه پله ، وبلاگ مسجد جامع یزد اقدام به تهیه مدل ساده شده مناره کرده است که تصویر آن را در زیر مشاهده میکنید :

 

 

 

همانطور که از تصویر فوق مشخص است ، دو مسیر مجزا بوسیله دو رنگ سبز و قرمز تفکیک شده اند.

اگر مقاطع دو مناره را باهم مقایسه کنید ، متوجه خواهید شد که ارتفاع راه پله در مناره دو مسیره کمتر است ، اما این امر توسط انسانی که در حال حرکت در مسیر راه پله است ، احساس نمیشود .

 

 

در مناره دو مسیره ، معمار با درایت تمام ، تعداد حفره های نورگیر را بیشتر و در فواصل منظم تر قرار داده است زیرا فضا در مناره دو مسیره هرچه بالاتر میرود ، نه تنها باریکتر میشود ، بلکه بدلیل ارتفاع کم سقف، تنگی مکان بیشتر احساس میشود اما با وجود حفره های بیشتر در طی مسیر از بار تنگی فضا کاسته میشود ، بنابراین مناره دو مسیره از لحاظ روشنایی مسیر از مناره دیگر بهتر است .

 

 

تصویر زیر دید ناظر را از نورگیر مناره به بیرون ، نشان میدهد :

 

 

 

 

 

 

تصویر زیر راه پله را تقریبا در قسمت شروع نشان میدهد :

 

تصویر زیر انتهای دو مسیر مجزا را ، نشان میدهد :

در قسمتهای بعد به شرح مختصری در مورد طریقه کاشیکاری مناره (در زمان حاضر) و مقداری از جزئیات باقیمانده میپردازیم .

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

توضیحات

  در مورد ساخت مناره ها ، داستانهای زیادی نقل شده است که ،واقعیت یا کذب بودن آن بر کسی مشخص نیست .

 

 

 منابع

 

نقشه ها : از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری یزد – مرکز اسناد.

 

 

عکسها : وبلاگ مسجد جامع یزد .

 

 

 

 حق تکثیر

امانتداری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ ، ذکر منبع را فراموش نکنید.

 

تحلیل نیروها در گنبد مسجد جامع یزد قسمت اول

 

تحلیل نیروها در سازه مسجد جامع ، مخصوصا گنبد مسجد، کاری تخصصی و دشوار است ، اما تا آنجایی که دانشم من را یاری میکند و نسبت به بعضی فنون معماری گذشته آگاه هستم و همچنین با استفاده از کتب موجود ، مطلب زیر را آماده کرده ام .توجه داشته باشید این مطلب ممکن است از نظر اساتید فن دارای نقص و یا مورد قبول آنها نباشد.

 

قبل از تحلیل نیروهای گنبد ، مجلات و کتابهایی را دیده ام که به اشتباه گنبد مسجد جامع یزد را از نوع دو پوسته پیوسته میدانند و از آنجایی که تحلیل نیروها در گنبدهای پیوسته با گسسته متفاوت است ،ابتدا باید مشخص کنیم که گنبد مسجد جامع یزد از کدام نوع (پیوسته/گسسته) است :

مطمئنم  کسانی که می گویند این گنبد از نوع پیوسته است ، حتی یکبار هم فضای بین دو پوسته گنبد را ندیده اند ، زیرا اگر این فضا را ببینند ، در نگاه اول متوجه میشوند که این گنبد از نوع دوپوسته گسسته است.

برای اینکه بتوانم حرفم را ثابت کنم باید ابتدا تفاوت بین پوسته گسسته و پیوسته را مشخص کنم.

از مجله اثر /شماره 20 /1370 کمک میگیرم.

تعریف دوپوسته پیوسته : در این وضعیت آهیانه و خود تا ناحیه شکر گاه یعنی زاویه 22.5 درجه نسبت به سطح افقی کاملا بهم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجا از هم فاصله میگیرند و جدا از هم کار میکنند.

تعریف دو پوسته گسسته : در چنین ترکیبی خود و آهیانه کاملا از هم جدا هستند ... ، در این گنبدها برای نگه داشتن خود روی آهیانه دیوارک هایی روی آهیانه میسازند تا خود روی آن سوار شود ، این دیوارکها بنام خشخاشی معروف است ...

 

اکنون که از تعریف دو اصطلاح مطلع شدیم ،به بررسی گنبد مسجد جامع یزد میپردازیم :

عکس زیر از فضای بین دو پوسته گرفته شده ، کمترین فاصله بین دو پوسته در رأس گنبد قرار دارد که یک متر و بیست سانتیمتر است.

1- در کتاب سبک شناسی معماری ایرانی ، استاد پیرنیا نوع گنبد را دو پوسته گسسته میدانند. 2- طبق تعریف مجله اثر درباره پوسته پیوسته، آهیانه باید تا 22.5 درجه به خود چسبیده باشد ،اما همانطور که در عکس بالا مشاهده میکنید ، آهیانه و خود در ابتدای شروع از یکدیگر جدا هستند.3- طبق تعریف مجله اثر در دو پوسته گسسته دیوارک هایی روی آهیانه میسازند تا خود روی آن سوار شود که به آنها خشخاشی گویند. لطفا به عکس زیر توجه کنید :

 

در عکس بالا ، میتوانید دیوارکهای خشخاشی (گنبد مسجد جامع یزد) را ببینید.

به دلیل اینکه دیوار خشخاشی در بعضی گنبدهای گسسته دیگر به نحو متفاوتی عمل میکند ، در زیر دو نمونه دیوار خشخاشی معرفی شده است :

در تصویر بالا میتوانید دیوارهای خشخاشی را  در بین دو پوسته گنبد مسجد امیر چخماق یزد مشاهده کنید . به دلیلی این که تهیه عکس از بین دو پوسته آن کار دشواری بود ، عکس گنبد دیگری را که عملکرد مشابهی دارد در اینجا قرار میدهم :

دو عکس بالا خشخاشیهای گنبد ستی فاطمه (آرامگاه همسر امیر چخماق) را نشان میدهد ، اگر چه این گنبد بسیار کوچکتر از گنبد مسجد امیر چخماق است ، اما از نظر عملکرد نیروها تقریبا یکسان هستند.

تصویر زیر مربوط به مسجد جامع یزد است که دیوارهای خشخاشی عملکرد تقریبا متفوتی را ارائه میکنند.

امیدوارم دلایلی که تا به اینجا آوردم برای ثابت کردن  گسسته بودن گنبد کامل باشد.

در قسمت بعدی این مطلب نقش دیوار خشخاشی و دیوارهای آوگون در توزیع نیروها و تجزیه و تحلیل آنها را بررسی میکنیم .

--------------------------

توضیحات :

یکی از عزیزان خواننده با ایمیل سوالی از من پرسیده اند که لازم دیدم پاسخ آن را بصورت عمومی منتشر نمایم :

سوال : شما به مجله اثر اشاره کردید ولی در همین مجله گنبد مسجد جامع یزد را جزء دوپوسته پیوسته میان تهی قرار داده است ؟

پاسخ مجتبی :

صحبت شما درست است و برای همین در ابتدا اشاره به مجله ها و کتابهایی داشتم که به  اشتباه این جمله را تکرار میکنند ، مجله اثر از این لحاظ حرف خود را نقض میکند ، زیرا معتقدم نویسنده برای یکبار نیز فاصله بین دو پوسته را ندیده است.
در همان مجله به صفحه 73 مراجعه نمایید و مقطع طولی از مسجد جامع یزد را مشاهده کنید ، در یک مقایسه با تصویری که در وبلاگ قرار داده ام ، متوجه میشوید که مقطعی که از گنبد ترسیم شده ، بسیار متفاوت است. این برش کاملا اشتباه است (صفحه 73 مجله) و نویسنده مقاله نیز با دیدن این مقطع تصمیم به رده بندی گنبد مسجد جامع یزد در بخش گنبدهای پیوسته گرفته است.

همچنین این مجله اشتباهات دیگری نیز دارد ، برای مثال مراجعه کنید به صفحه 81 از همین مجله ، در قسمت بالای صفحه عکسی را از مهر کردن گنبد قرار داده است ، در صورتیکه مهر کردن گنبد به این شکل نیست و تصویری که قرار داده شده ، تصویر کلاف کشی زیر بادگیر باغ دولت آباد یزد است.

حق تکثیر

( این مطلب توسط وبلاگ مسجد جامع یزد تألیف شده - ذکر منبع الزامی است )

(تصاویر توسط وبلاگ مسجد جامع یزد تهیه شده است)