شناخت تصویری مسجد جامع یزد - گنبد

 

 

 

گنبد مسجد جامع یزد با لایه بیرونی به قطر ۱۷ متر، سازه ای قدرتمند را به وجود آورده است، یکی از ویژگی‌های مهم و قابل توجه این گنبد، «خوابیدگی» لایه بیرونی است که در نوع خود کم نظیر است.

 

 

منظور از بکار بردن کلمه «خوابیدگی» این است که معمار، بجای استفاده از قوس تیز و برافراشته کردن لایه بیرونی گنبد، با ترکیب دو قوس، توانسته به ترکیبی دست یابد که در عین پایداری و مقاومت، زیباتر نیز باشد.

 

 

استاد پیرنیا در مورد این گنبد می‌نویسد :

 

 

«.... در پشت ایوان، گنبدخانه ای با گنبد دو پوسته گسسته است، آهیانه (پوسته داخلی) گنبد ناری است و خود (پوسته بیرونی) با چفد شبدری کند بوده که به دلایلی در انجام کار، به گونه شبدری تند زده می‌شود... »

 

 

در تصاویر زیر می‌توانید، قوس‌های شبدری کند و شبدری تند را ملاحظه نمایید:

 

 

 

علاوه بر نوع سازه گنبد، نوع نقش‌هایی که بر روی گنبد، اجرا شده، قابل توجه و جالب هستند.

 

 

معمار در اجرای این نقش‌ها، نه تنها استفاده از رنگ تیره را فراموش نکرده، بلکه با به کاربردن آن در جایگاه مناسب، زیبایی خاصی به گنبد بخشیده است.

 

 

در تصویر زیر می‌توانید نمایی کلی از نقش و نگار این گنبد را ملاحظه نمایید :

 

تصویر فوق نشان می‌دهد که معمار با استفاده از آجرهای ساده و لعاب‌دار و همچنین رنگ‌های مناسب، به ترکیب خوبی دست پیدا کرده است.

 

 

تصویر زیر، بزرگنمایی یکی از نقش‌ها را نشان می‌دهد :

 

تصویر زیر در حدود هفتاد سال پیش از مسجد جامع گرفته شده است که به خوبی وضعیت این گنبد را در سال‌هایی نه چندان دور، به نمایش می‌گذارد:

در تصویر فوق مشخص است که تعدادی از آجرهای لعاب داده شده که نقوش اصلی را تشکیل می‌داده، ریخته است و احتیاج به مرمت دارند.

 

 

همچنین به ساقه گنبد توجه نمایید که هیچ‌گونه کاشی‌کاری ندارد و به نظر می‌رسد که از ابتدا نیز فاقد کاشی‌کاری بوده است. بر روی ساقه گنبد، حفره‌هایی را ملاحظه می‌کنید که معماران در گذشته از آن‌ها به عنوان پایه داربست استفاده می‌کرده‌اند.

 

 

 

 

تصویر زیر مرحله ای را نمایش می‌دهد، که لایه بیرونی گنبد مرمت شده اما هنوز کتیبه ساقه گنبد، نصب نشده است.

تصویر زیر کاشی‌کاران را نمایش می‌دهد که در مرحله نهایی، در حال مرتب کردن کاشی‌های کتیبه ساقه گنبد هستند.

در قسمت فوقانی کتیبه، عبارت «الملک الله» به صورت کوفی تزئینی و در قسمت زیرین آن عبارت «الله اکبر» به صورت کوفی بنایی نقش بسته است.

 

 

در تصویر زیر عبارت «الملک الله» را ملاحظه نمایید :

 

و در پایان، تصویر زیر تغییرات انجام شده را بهتر نمایش می‌دهد:

 

---

 

 

 

 

 منابع

 سبک شناسی معماری ایرانی / دکتر محمد کریم پیرنیا

مجموعه مقالات و مصاحبه های استاد پیرنیا / مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده هنر و معماری

فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران / سعید فلاح فر

 

 

 

 

 حق تکثیر

امانت داری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ، ذکر منبع را فراموش نکنید.

 

 

 

 

تحلیل نیروها در گنبد مسجد جامع یزد قسمت اول

 

تحلیل نیروها در سازه مسجد جامع ، مخصوصا گنبد مسجد، کاری تخصصی و دشوار است ، اما تا آنجایی که دانشم من را یاری میکند و نسبت به بعضی فنون معماری گذشته آگاه هستم و همچنین با استفاده از کتب موجود ، مطلب زیر را آماده کرده ام .توجه داشته باشید این مطلب ممکن است از نظر اساتید فن دارای نقص و یا مورد قبول آنها نباشد.

 

قبل از تحلیل نیروهای گنبد ، مجلات و کتابهایی را دیده ام که به اشتباه گنبد مسجد جامع یزد را از نوع دو پوسته پیوسته میدانند و از آنجایی که تحلیل نیروها در گنبدهای پیوسته با گسسته متفاوت است ،ابتدا باید مشخص کنیم که گنبد مسجد جامع یزد از کدام نوع (پیوسته/گسسته) است :

مطمئنم  کسانی که می گویند این گنبد از نوع پیوسته است ، حتی یکبار هم فضای بین دو پوسته گنبد را ندیده اند ، زیرا اگر این فضا را ببینند ، در نگاه اول متوجه میشوند که این گنبد از نوع دوپوسته گسسته است.

برای اینکه بتوانم حرفم را ثابت کنم باید ابتدا تفاوت بین پوسته گسسته و پیوسته را مشخص کنم.

از مجله اثر /شماره 20 /1370 کمک میگیرم.

تعریف دوپوسته پیوسته : در این وضعیت آهیانه و خود تا ناحیه شکر گاه یعنی زاویه 22.5 درجه نسبت به سطح افقی کاملا بهم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجا از هم فاصله میگیرند و جدا از هم کار میکنند.

تعریف دو پوسته گسسته : در چنین ترکیبی خود و آهیانه کاملا از هم جدا هستند ... ، در این گنبدها برای نگه داشتن خود روی آهیانه دیوارک هایی روی آهیانه میسازند تا خود روی آن سوار شود ، این دیوارکها بنام خشخاشی معروف است ...

 

اکنون که از تعریف دو اصطلاح مطلع شدیم ،به بررسی گنبد مسجد جامع یزد میپردازیم :

عکس زیر از فضای بین دو پوسته گرفته شده ، کمترین فاصله بین دو پوسته در رأس گنبد قرار دارد که یک متر و بیست سانتیمتر است.

1- در کتاب سبک شناسی معماری ایرانی ، استاد پیرنیا نوع گنبد را دو پوسته گسسته میدانند. 2- طبق تعریف مجله اثر درباره پوسته پیوسته، آهیانه باید تا 22.5 درجه به خود چسبیده باشد ،اما همانطور که در عکس بالا مشاهده میکنید ، آهیانه و خود در ابتدای شروع از یکدیگر جدا هستند.3- طبق تعریف مجله اثر در دو پوسته گسسته دیوارک هایی روی آهیانه میسازند تا خود روی آن سوار شود که به آنها خشخاشی گویند. لطفا به عکس زیر توجه کنید :

 

در عکس بالا ، میتوانید دیوارکهای خشخاشی (گنبد مسجد جامع یزد) را ببینید.

به دلیل اینکه دیوار خشخاشی در بعضی گنبدهای گسسته دیگر به نحو متفاوتی عمل میکند ، در زیر دو نمونه دیوار خشخاشی معرفی شده است :

در تصویر بالا میتوانید دیوارهای خشخاشی را  در بین دو پوسته گنبد مسجد امیر چخماق یزد مشاهده کنید . به دلیلی این که تهیه عکس از بین دو پوسته آن کار دشواری بود ، عکس گنبد دیگری را که عملکرد مشابهی دارد در اینجا قرار میدهم :

دو عکس بالا خشخاشیهای گنبد ستی فاطمه (آرامگاه همسر امیر چخماق) را نشان میدهد ، اگر چه این گنبد بسیار کوچکتر از گنبد مسجد امیر چخماق است ، اما از نظر عملکرد نیروها تقریبا یکسان هستند.

تصویر زیر مربوط به مسجد جامع یزد است که دیوارهای خشخاشی عملکرد تقریبا متفوتی را ارائه میکنند.

امیدوارم دلایلی که تا به اینجا آوردم برای ثابت کردن  گسسته بودن گنبد کامل باشد.

در قسمت بعدی این مطلب نقش دیوار خشخاشی و دیوارهای آوگون در توزیع نیروها و تجزیه و تحلیل آنها را بررسی میکنیم .

--------------------------

توضیحات :

یکی از عزیزان خواننده با ایمیل سوالی از من پرسیده اند که لازم دیدم پاسخ آن را بصورت عمومی منتشر نمایم :

سوال : شما به مجله اثر اشاره کردید ولی در همین مجله گنبد مسجد جامع یزد را جزء دوپوسته پیوسته میان تهی قرار داده است ؟

پاسخ مجتبی :

صحبت شما درست است و برای همین در ابتدا اشاره به مجله ها و کتابهایی داشتم که به  اشتباه این جمله را تکرار میکنند ، مجله اثر از این لحاظ حرف خود را نقض میکند ، زیرا معتقدم نویسنده برای یکبار نیز فاصله بین دو پوسته را ندیده است.
در همان مجله به صفحه 73 مراجعه نمایید و مقطع طولی از مسجد جامع یزد را مشاهده کنید ، در یک مقایسه با تصویری که در وبلاگ قرار داده ام ، متوجه میشوید که مقطعی که از گنبد ترسیم شده ، بسیار متفاوت است. این برش کاملا اشتباه است (صفحه 73 مجله) و نویسنده مقاله نیز با دیدن این مقطع تصمیم به رده بندی گنبد مسجد جامع یزد در بخش گنبدهای پیوسته گرفته است.

همچنین این مجله اشتباهات دیگری نیز دارد ، برای مثال مراجعه کنید به صفحه 81 از همین مجله ، در قسمت بالای صفحه عکسی را از مهر کردن گنبد قرار داده است ، در صورتیکه مهر کردن گنبد به این شکل نیست و تصویری که قرار داده شده ، تصویر کلاف کشی زیر بادگیر باغ دولت آباد یزد است.

حق تکثیر

( این مطلب توسط وبلاگ مسجد جامع یزد تألیف شده - ذکر منبع الزامی است )

(تصاویر توسط وبلاگ مسجد جامع یزد تهیه شده است)

مقایسه گنبد

در مقایسه قبلی عکسی را که رابرت بایرون 80 سال پیش از جلوی ایوان گرفته بود را با عکسی که یکسال پیش از همان مکان گرفته شده بود مقایسه کردیم .

 

 

در این مبحث در میان عکسهای رابرت بایرون ، یک عکس از گنبد انتخاب شده که با عکس کنونی گنبد مسجد جامع یزد مقایسه میکنیم .

 

 

همانطور که قبلا گفته شد ، عکس زیر توسط رابرت بایرون در سال 1933 میلادی/1311 شمسی گرفته شده است :

 

 

این عکس به خوبی وضعیت گذشته گنبد و مکانی که اکنون کتابخانه وزیری قرار دارد را نشان میدهد ، اگر به میانه پشت بندهای شبستان (طنبی – تنبی )  مسجد جامع توجه کنید ، متوجه میشوید که قبلا ساختمانی در مجاورت مسجد قرار داشته که ویران شده و برای جلوگیری از رانش دیوار شبستان مسجد ، پشت بندها به آن اضافه شده اند.

 

 

حال به بحث اصلی که مقایسه گنبد است میپردازیم :

 

 

عکس زیر در سال 2010 میلادی / 1389 شمسی از گنبد گرفته شده است.

 

در عکس رابرت بایرون سه نکته قابل مقایسه با عکس کنونی گنبد دیده میشود :

 

 

1-     در قسمت لایه رویی گنبد بعضی از کاشیها نیاز به مرمت داشته که به سبک قدیم مرمت شده اند .

 

 

2-     در قسمت ساق گنبد کاشیکاری موجود نیست که بعدا در مرمت کتیبه ای با عبارتهای الملک الله و الله اکبر اضافه شده است . البته نمیتوان گفت قبلا کاشیکاری وجود داشته یا نه و باید به اسناد تاریخی مراجعه شود .

 

 

3-     ارتفاع پنجره ها در عکس قدیمی زیاد است که در مرمتهای بعدی ، ارتفاع پنجره ها کاهش یافته است .

 

 

نکته جالبی که در ساق گنبد میتوان دید ، وجود حفره هایی است که قبلا برای بستن داربست استفاده میشده است.

 

 

در دو عکس زیر مکان سه مقایسه انجام شده در مطلب فوق مشخص شده است.

 

 

 

عکس سال 1311 شمسی

عکس سال 1389 شمسی

----------------------------------------------------------

 

اصطلاحات :

 

 

طنبی یا تنبی : این کلمه از نظر صحت املایی به هر دو صورت در کتابها ذکر شده است . برای مثال مراجعه کنید به پاورقی صفحه 234 در کتاب سبک شناسی معماری ایرانی دکتر محمد کریم پیرنیا  و یا مراجعه شود به قسمت مسجد جامع یزد (صفحه 109) کتاب یادگارهای یزد (جلد دوم) تألیف ایرج افشار .

 

 

جهت بررسی کلمه از نظر معنایی مراجعه شود به کتاب سبک شناسی معماری ایرانی دکتر محمد کریم پیرنیا پاورقی صفحه 234 – همچنین در همان منبع مراجعه شود به صفحه 352 ، معنی کلمه تنابه و صفحه 355 ، معنی کلمه طنبی.