در قسمت آخر، به بررسی برخی از دروازه های شهر یزد، میپردازیم که رابطه نزدیکی با مسجد جامع یزد داشته‌اند.
در تصویر زیر موقعیت حصار دوران آل مظفر و همچنین موقعیت حصار دوران قاجار را مشاهده می‌کنید.
خطوط قرمز رنگ حصار آل مظفر و خطوط آبی رنگ حصار دوران قاجار است.
باید توجه داشته باشید که حصار دوران قاجار به صورت ناتمام رها شده است و این امر به دلیل راه‌یابی ادوات و وسایل نظامی جدید به داخل ایران است. وسایل نظامی جدید به صورت تقریبی شهرها را از حصارکشی بی نیاز ساخت و لزومی به ادامه این حصار احساس نمی‌شد، گرچه اکثر دیوار حصار را ساخته بودند، اما هیچ‌گاه به اتمام نرسید.
در زمان‌های گذشته، سیاحان و جهانگردان زیادی از یزد بازدید کرده‌اند، نگارش آن‌ها و یا عکسهای ارزشمندی که از یزد گرفته‌اند، باعث میشود تا افراد علاقه‌مند به تاریخ، سندهای ارزشمندی را در اختیار داشته باشند.
عکس زیر به وسیله Otis Taylor از حصارهای شهر یزد گرفته شده است. با دقت در عکس و عناصر موجود در آن، حتی میتوان مکان تقریبی عکاس را نیز یافت.
گنبد هشت و مناره های مسجد جامع یزد در تصویر زیر کاملاً مشخص هستند.
و یا عکس زیر که به وسیله آرتور پوپ، ثبت شده است :
عکس زیر قسمتی از برج و بارو را در سالهای اخیر و بعد از مرمت نشان میدهد :
همچنین خواندن سفرنامه بعضی از افراد جهانگرد که درباره برج و بارو و حصارهای شهر یزد نگاشته‌اند نیز خالی از لطف نیست :
متن زیر بخشی از متن سفرنامه لرد کرزن است که درباره یزد و حصارهای آن نگاشته است:
«در مدخل جدید و در ارگ مرکزی که در وسط شهر، برجستگی دارد، با بنا های وسیع برخورد می‌کنیم و برج‌های بادگیر و مناره‌ها و سردر مسجد جامع، نیک، جالب توجه است.
شهر جدید، تقریباً دو میل و ربع پهنا دارد ولی چنانکه در قدیم بوده است حالا دیگر با دیوار، محصور نیست. از طرفی هم، ارگ که در مرکز شهر بوده و اکنون ویران است و یا در آنجا ساختمان کرده‌اند، هنوز دو ردیف دیوار دارد، با خندق پهن و عمیق که جلوی استحکامات خارجی واقع گردیده است.
در ارگ که ناحیه مستحکم شهر و اقامتگاه حاکم است، دیواری به ارتفاع سی تا چهل پا دیده میشود؛ ولی این استحکامات که با گل و خشت خام ساخته شده است، ارزش نظامی ندارد. این شهر و توابع آن، واجد کمترین وسیله دفاعی است. شهر به دو بخش تقسیم شده است؛ قدیمی و جدید، که به وسیله دیواری که دو دروازه دارد از هم جدا شده‌اند.
شهر قدیم با بخش جنوبی، هفت محله و سه دروازه دارد. آب را با مجاری زیرزمینی به شهر می‌آورند و می‌گویند هفتاد تا از این مجاری هست که از شیرکوه در طرف جنوب و جنوب غربی کشیده شده است. آب انبار های گنبد دار که پله های پرشیب دارد، از افتخارات یزد به شمار می‌رود؛ وگرنه، ابنیه عمومی آن، که می‌گویند شامل پنجاه مسجد و هشت مدرسه و شصت حمام عمومی است، هم از لحاظ تعداد و هم اهمیت، درخور اعتنا نیست. تنها بنا که حائز اهمیتی است، مسجد جامع است که درون ارگ واقع شده و ساختمان آن را به امیر چخماق که از سرداران تیمور بود، نسبت می‌دهند (لرد کرزن به اشتباه ساختمان مسجد جامع یزد را به امیرچخماق نسبت میدهد!). نمای کاشی کاری کبود و مناره های رفیع آن با آنکه خود بنا در حال ویرانی است، جالب توجه است. »
مرحوم جواد مجدزاده صهبا نیز، یکی از درهای این دروازه‌ها را در زمان تخریب قسمتی از این حصارها دیده است و در مقاله ای با عبارت «دروازه های نهصد و سی ساله» در مورد آن صحبت کرده است :
«... از جمله آثار مزبور، دیوارها و برج‌های ارگ دولتی و دیوانخانه است که تقریباً در وسط شهر قرار گرفته و علائم گلوله های فراوان بر روی آن‌ها دیده میشود ...»
و در توصیف یکی از درها می‌نویسد :
« ... این در از الوارهای بزرگی تشکیل یافته که به موازات یکدیگر قرار گرفته‌اند و دو الوار از جهت مخالف موجب اتصال آن‌ها شده است. روی در را با صفحات آهنینی پوشانیده و آن را با نقوش برجسته تیراندازان سواره و پیاده و پیل سواران مسلح زینت داده‌اند ... »
نزدیک‌ترین دروازه به مسجد جامع یزد، دروازه شاهی بوده است، این دروازه در دوران آل کاکویه ساخته شده و به دروازه قطریان معروف بوده است، اما از دوره صفویه به بعد به دروازه شاهی شهرت پیدا کرد.
تصویر فوق از دروازه شاهی به ثبت رسیده است، گویا در این زمان مقداری از بناهای اطراف و متصل به آن را تخریب کرده بودند.
دروازه مهریجرد یا مهریز، نیز از اهمیت بالایی برخوردار بود، از این دروازه حتی در متون وقف نامه مدرسه رکنیه و وقف نامه مسجد امیر چخماق نیز نام برده شده است.
تصویر زیر توسط رابرت بایرون از دروازه مهریز، تهیه شده است :
تصویر زیر نیز به وسیله آرتور پوپ و از روی عکس رابرت بایرون رسم شده است :
در تصویر زیر نقوش را بهتر درک می‌کنید :
به گفته مرحوم مجدزاده صهبا، طرح‌ها و نقوش تزئینی موجود بر روی دروازه مهریز و دروازه حظیره، یکسان بوده‌اند و به احتمال بسیار، دروازه های دیگر نیز دارای همین نقوش بوده‌اند.
تصویر زیر چهار قطعه از آهن‌های دروازه حظیره یزد را نشان میدهد که از الوارها جدا شده‌اند. مشاهده می‌کنید که نقوش آن مشابه دروازه مهریز است.
تصاویر زیر نیز توسط مرحوم «محمود مشروطه» از صفحات آهنی موجود در اداره فرهنگ تهیه شده است :
توضیحات |
|
1- لرد کرزن در سالهای 1268 و 1269 از یزد بازدید کرده است. 2- جهت شناخت بیشتر لرد کرزن و همچنین خواندن قسمتی از سفرنامه وی که درباره یزد نگاشته ، به صفحه " ایران و قضیه ایران " بروید . 3- جهت شناخت مرحوم مجدزاده صهبا به این صفحه مراجعه نمایید. 4- جهت شناخت بیشتر مرحوم محمود مشروطه به این صفحه مراجعه نمایید. 5- برای مطالعه سفرنامه جهانگردان دیگر که از یزد بازدید کرده اند ، به کتاب "یزد در سفرنامه ها" که بوسیله آقای اکبر قلمسیاه گردآوری شده، مراجعه نمایید. 6- قسمتهای قبل این مجموعه را از لینکهای زیر بخوانید : قسمت اول / قسمت دوم / قسمت سوم / قسمت چهارم / قسمت پنجم . |
| منابع |
|
این منابع متعلق به تمامی قسمتهای این مطلب است که بتدریج منتشر میشود . 1- معرفی مختصر ارگ حکومتی شهر یزد – واحد مطالعات – سازمان میراث فرهنگی – 1382 2- از شار تا شهر – دکتر سید محسن حبیبی – انتشارات دانشگاه تهران. 3- یادگارهای یزد – تدوین ایرج افشار – جلد دوم. 4- مزار جوی هرهر – مظلومترین مزار یزد – تالیف حبیب مهرنیا. 5- عکسهای اصلی : پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی یزد . 6- نقشه ثبتی بافت تاریخی یزد : سازمان میراث فرهنگی استان یزد. 7- هزار سال استواری - تألیف دکتر رضا ابوئی. 8- عکسهای هوایی مایل توسط آقای مهدی خبره دست تهیه شده اند. 9-نقشه ها: مرکز اسناد میراث فرهنگی یزد. |
| حق تکثیر |
|
امانت داری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ، ذکر منبع را فراموش نکنید.
|
