شناخت تصویری تاریخچه مسجد جامع یزد(قسمت اول)

 

در حال حاضر بهترین منبع جهت شناخت تاریخچه مسجد جامع یزد، کتاب یادگارهای یزد/تدوین ایرج افشار است که با جمع آوری متون کتاب‌های تاریخی و همچنین نقل قول از عده‌ای تاریخ نویسان، توانسته است منابع خوب و راه‌گشایی را به علاقه مندان معرفی نماید، اما باید توجه داشت که در بررسی تاریخچه مسجد جامع برخورد به موارد مبهم و سردرگم دور از انتظار نیست و این امر به دلیل تناقض در متن کتاب‌های تاریخی و یا مکتوب نشدن قسمتی از تاریخ به وجود می‌آید. بنابراین در اینجا بیشتر به مباحث معماری می‌پردازم تا مباحث تاریخی.

 

 

 

---

 

 

شناخت مسجد جامع قدیم (عتیق) یزد :

 

 

قبل از شروع این بحث لازم است توضیح دهم که هدف از بررسی تاریخچه مسجد اولیه، دست‌یابی به نوع معماری و بحث‌های هم محور با آن است، نه بحث تاریخ و حاکمان و ...، زیرا بررسی این موارد تسلط کامل به دوره‌های مختلف تاریخی را می‌طلبد که حقیقتاً، من از آن برخوردار نیستم، از طرف دیگر وبلاگ مسجد جامع یزد با هدف بررسی کلی مسجد، شکل گرفت و هیچ‌گاه هدفم بررسی موارد تاریخی و ریز شدن در جزئیات مربوط به تاریخ آن نبوده و نیست.

 

 

در صورتیکه مایل هستید، از دوره‌های حکومتی و تاریخی در زمان مسجد اولیه، آگاهی یابید به مقاله خانم مهندس صدیقه گلشن با عنوان «بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد» رجوع کنید. این مقاله را می‌توانید با یک جستجوی ساده در اینترنت، بیابید.

 

 

مبنای بیان تاریخچه مسجد اولیه، کتاب یادگارهای یزد است و من نیز نوشته‌های ارزشمند این کتاب را با یکسری از اطلاعات محدود دیگر، در اختیار شما خواهم گذاشت.

 

مسجد اولیه که به مسجد عتیق شهرت داشته، توسط گرشاسب پایه ریزی می‌شود. ماکسیم سیرو در رساله خود درختواره خاندان آل کاکویه را ترسیم کرده است، البته باید توجه داشت درستی یا نادرستی آن، احتیاج به نظر اساتید تاریخ دارد.

 

با توجه به کتاب یادگارهای یزد و همچنین رساله ماکسیم سیرو، می‌توان نتیجه گرفت که این شخص همان گرشاسب دوم است که ماکسیم سیرو در شجره نامه خاندان آل کاکویه ذکر کرده است، زیرا در کتاب یادگارهای یزد نام گرشاسب را این‌چنین نوشته :

 

گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله کالنجار (کالیجار).

 

علاءالدوله در آخر نام وی، همان گرشاسب اول است که حاکم همدان بوده است. از طرفی دیگر سال وفات گرشاسب دوم در کتاب یادگارهای یزد ۵۲۷ ذکر شده است که به سال ذکر شده در رساله ماکسیم سیرو یعنی ۵۱۳ نزدیکتر است، ضمن اینکه ماکسیم سیرو نیز سال وفات وی را تقریبی ذکر کرده است.

 

 

آل کاکویه شاخه‌ای از سرسلسله اصلی، یعنی آل‌بویه است. در زمان حکومت روشن اندیش آل‌بویه، آبادانی‌های فراوانی شد، چه در بخش معماری و چه در بخش رشد فرهنگی.

 

 

بنای این مسجد در داخل حصار شهر، یعنی در ناحیه شارستان، ساخته شده. از حصار شهر در زمان آل‌بویه اثری باقی نمانده است و تنها می‌توان حدود آن را از متن‌های تاریخی ثبت شده، بدست آورد.

 

 

تصویر زیر به صورت تقریبی حصار شهر را در زمان آل کاکویه ترسیم کرده است.

در این زمان اغلب توسعه شهر یزد به طرف شمال شرق بوده است. از آبادانی‌هایی که آل کاکویه در یزد ایجاد کردند، نمی‌توان به راحتی گذشت، از جمله ایجاد قنات‌های متعدد، مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها.

 

 

آخرین فرد از سلسله آل کاکویه یعنی امیر فرامرز در سال ۵۳۶ از دنیا رفت، بعد از آن طی مراحلی، حکومت به دست اتابکان افتاد.

 

 

ماکسیم سیرو در رساله‌اش، از روی بقایای باقی‌مانده مسجد قدیم، شکل کلی آن را رسم کرده است، هرچند طبق مقاله مهندس گلشن، این طرح نیز دارای ایراد است، اما می‌توان با استفاده از آن، تصویری از مسجد جمعه قدیم را در ذهن ساخت.

 

 

تصویر زیر نقشه مسجد جامع قدیم است که توسط ماکسیم سیرو ترسیم شده :

اختلاف محور قبله با محور شمال ۳۳ درجه است. انحراف قبله این مسجد با محور قبله دقیق فعلی، در حدود ۲۰ درجه است، این درجه دقیقا همان اختلاف محور قبله مسجد جامع فهرج از محور اصلی است. البته بعدها در ساخت مسجد جدید توسط سید رکن‌الدین، این انحراف کمتر و به صورت تقریبی به ده درجه می‌رسد.

 

 

تصویر زیر، مدل سه بعدی است که توسط ماکسیم سیرو ترسیم شده و کمک می‌کند تا بتوانیم وضعیت مسجد قدیم را درک کنیم.

 

در قسمت بعد به بررسی بیشتر مسجد قدیم و همچنین عکس‌های موجود از آن می‌پردازیم.

 

 

 

 

 

---

 

 

 

توضیحات

  در قسمتهای بعدی این مطلب ،از تصاویر با کیفیت بهتر استفاده مینماییم.

در رابطه با اختلاف درجه ها نسبت به قبله در مسجد جامع یزد،تحقیق نسبتا کاملی انجام گرفته که بزودی در وبلاگ قرار خواهد گرفت.

 

 

 منابع

 یادگارهای یزد / ایرج افشار

معماری ایران در قلمرو آل بویه / میترا آزاد

 

 

 

 

 حق تکثیر

امانت داری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ، ذکر منبع را فراموش نکنید.

 

 

 

 

شناخت تصویری مسجد جامع یزد – مناره ها (قسمت دوم)

 

در قسمت قبل مناره های مسجد جامع یزد را از لحاظ تصویری بررسی کردیم ، در این قسمت قصد داریم مقداری مناره ها را از نظر نوع ساخت وساز بررسی کنیم .

دو راه پله بودن یکی از مناره های مسجد جامع یزد، جزئی از ویژگیهای مسجد است که داستانهای فراوانی برای آن نیز ساخته شده است . به شمار آوردن این ویژگی جزء ویژگیهای شاخص مسجد جامع یزد ، به این معنا نیست که در جایی دیگر از ایران مناره دو راه پله پیدا نمیشود ، بلکه تنها ارتفاع آن مهم است ، زیرا در جاهای دیگر ایران ، مناره دوراه پله وجود دارد ، اما نه با این ارتفاع .

ارتفاع کلی مناره از بالای سردر در حدود 21 متر و  ارتفاع قسمتی از مناره که دو راه پله را در خود جای داده در حدود 14 متر است . قطر مناره ها اندکی باهم تفاوت دارند و از لحاظ ظاهری هیچگونه تفاوت محسوسی با هم ندارند. تنها مناره تک راه پله ای اندکی (در حد 12 سانتیمتر) ارتفاع بیشتری نسبت به مناره دو راه پله ای دارد.

ذوق و سلیقه و هوش معمار باعث شده است تا دو مناره از لحاظ ظاهر تفاوت چندانی نداشته باشند ، اما از لحاظ داخلی کاملا متفاوت از یکدیگر باشند.

با هم نگاهی به ساختار مناره تک  راه پله می اندازیم :

در مقطع فوق که از مناره تک راه پله رسم شده است میتوانید ، دو مقطع افقی از مناره را مشاهده نمایید . ابتدا مقطع (الف) که از پایین مناره و نقطه شروع راه پله رسم شده و دیگری مقطع (ب) که از بالاترین قسمت راه پله رسم شده است .

هرچه راه پله بطرف بالا پیش میرود از پهنای آن کاسته شده و فضا تاریکتر میشود ، بنابراین معمار حفره هایی را جهت نورگیری در بدنه مناره قرار داده است .

عکس زیر شروع راه پله را نشان میدهد :

 

عکس زیر در میانه راه پله است . اگر به ارتفاعی که توسط دوربین ، عکاسی شده توجه کنید ، متوجه خواهید شد که فاصله کف پله تا سقف ، اندکی از قد انسان کوتاهتر است ، این ارتفاع در مناره دوراه پله کمتر میشود ، زیرا معمار باید این فاصله را برای دو مسیر مجزا بصورت عادلانه تقسیم کند .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عکس زیر بالاترین قسمت راه پله در مناره یک مسیره را نشان میدهد :

حال که مناره تک راه پله را شناختیم ، بهتر است نسبت به مناره دو راه پله نیز شناخت بهتری پیدا کنیم .

 

 

در قسمت قبل عکسهایی از ساختار دو مسیر مجزا در مناره ، قرار داده شد ، در این بخش قصد داریم بیشتر آن را مورد بررسی قرار دهیم .

 

 

تصویر زیر مقاطع مختلفی از مناره دو مسیره را نشان میدهد :

 

 

در تصویر فوق ، مقطع افقی (ج) پایینترین قسمت مناره و مقطع افقی (د) بالاترین قسمت مناره را نشان میدهد .

 

 

معمار با استفاده از هوش خود دو راه پله گرد را درون هم جای داده و این امکان را فراهم آورده تا دو نفر همزمان با هم و بدون اینکه همدیگر را در طول مسیر ببینند ، از مناره بالا یا پایین بروند . برای درک بهتر ساختار این دو راه پله ، وبلاگ مسجد جامع یزد اقدام به تهیه مدل ساده شده مناره کرده است که تصویر آن را در زیر مشاهده میکنید :

 

 

 

همانطور که از تصویر فوق مشخص است ، دو مسیر مجزا بوسیله دو رنگ سبز و قرمز تفکیک شده اند.

اگر مقاطع دو مناره را باهم مقایسه کنید ، متوجه خواهید شد که ارتفاع راه پله در مناره دو مسیره کمتر است ، اما این امر توسط انسانی که در حال حرکت در مسیر راه پله است ، احساس نمیشود .

 

 

در مناره دو مسیره ، معمار با درایت تمام ، تعداد حفره های نورگیر را بیشتر و در فواصل منظم تر قرار داده است زیرا فضا در مناره دو مسیره هرچه بالاتر میرود ، نه تنها باریکتر میشود ، بلکه بدلیل ارتفاع کم سقف، تنگی مکان بیشتر احساس میشود اما با وجود حفره های بیشتر در طی مسیر از بار تنگی فضا کاسته میشود ، بنابراین مناره دو مسیره از لحاظ روشنایی مسیر از مناره دیگر بهتر است .

 

 

تصویر زیر دید ناظر را از نورگیر مناره به بیرون ، نشان میدهد :

 

 

 

 

 

 

تصویر زیر راه پله را تقریبا در قسمت شروع نشان میدهد :

 

تصویر زیر انتهای دو مسیر مجزا را ، نشان میدهد :

در قسمتهای بعد به شرح مختصری در مورد طریقه کاشیکاری مناره (در زمان حاضر) و مقداری از جزئیات باقیمانده میپردازیم .

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

توضیحات

  در مورد ساخت مناره ها ، داستانهای زیادی نقل شده است که ،واقعیت یا کذب بودن آن بر کسی مشخص نیست .

 

 

 منابع

 

نقشه ها : از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری یزد – مرکز اسناد.

 

 

عکسها : وبلاگ مسجد جامع یزد .

 

 

 

 حق تکثیر

امانتداری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ ، ذکر منبع را فراموش نکنید.

 

شناخت تصویری مسجد جامع یزد - کریاس (قسمت اول)

 

 

کریاس طبق یکی از لوحهای سنگی موجود بر دیوارهایش ، قبلا دهلیز نامیده میشده است .

 

 

در کتابهای تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی ، دهلیز را به اشتباه به ، امیر شمس الدین محمد ( پسر سید رکن الدین ) نسبت میدهند که درسال 777 هـ .ق با استفاده از موقوفات مسجد، آن را بنا کرده است .اما این تاریخ که در این کتابها (تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی) ذکر شده است ،اشتباه است ، زیرا امیر شمس الدین محمد (پسر سید رکن الدین ) در سال 733 وفات یافته است .

 

 

تاریخ صحیح را جعفری در کتاب تاریخ یزد آورده است ، بطوریکه نوشته است : در سال سبع و سبعین و سبعمائه شاه یحیی مظفر بفرمود که از موقوفات مسجد  (که قسمتی هم از موقوفات سید رکن الدین بوده است) و از اموال خاصه خود درگاهی و جماعتخانه ای برابر مسجد عالی بساختند و درگاه تمام از خشت پخته کرد ... و مولانا ضیاء الدین محمد معمار آن بوده است .

 

 

 

با ورود به مسجد و گذشتن از پیشخوان و سردر ، وارد فضای کریاس میشوید و اولین موضوعی که باعث جلب توجه شما میشود ، لوحهای سنگی نصب شده بر دیوار آن است . لوحهای سنگی، اوامر حاکمان زمانهای مختلف است که هریک نسبت به این که در چه زمانی صادر و نصب شده اند ، موضوع متفاوتی دارند . خوشبختانه متن این لوحها به همت نویسنده کتاب یادگارهای یزد (ایرج افشار) قرائت شده و همگی در کتاب مذکور چاپ شده است .

 

کریاس که در فرهنگ لغت عمید از آن به کلیاس هم یاد شده ، بمعنای جلوخانه و درگاه است . این کلمه را در فرهنگ واژه های معماری به هشتی نیز معنی کرده اند . اما شاید سوال پیش بیاید که چرا در قدیم از همان واژه هشتی برای این مکان استفاده نمیکردند ؟ باید در پاسخ این سوال گفت که معمولا، کلمه هشتی را برای درگاهها و جلوخانه های کوچک و شخصی به کار میبرده اند و بالطبع از کلمه کریاس برای ورودی مکانهای عمومی و بزرگتر مانند مساجد استفاده میکردند .

از مشخصات ویژه و ظاهری کریاس میتوان به اشکال هندسی رسم شده بر سقف آن اشاره کرد که نمای آجرکاری به آن داده است .

 

در تصویر زیر سقف کریاس را مشاهده مینمایید :

 

 

سقف کریاس از نوع سقف کاربندی است که بجز زیبایی بخشیدن به سقف ، نقش سازه ای نیز دارد .

 

 

 

در تصویر زیر میتوانید پلان کریاس و پلان معکوس سقف آن را مشاهده نمایید :

 

 

 

 

پیرامون سقف کریاس کتیبه آبی خوشرنگی قرار دارد که با خط نسخ بر گچ نوشته شده و مورخ سال 777 است .

متن کتیبه قصیده ای است از سید حسن متکلم نیشابوری که مصراع اول آن این است :

 

 

( سلام کالطاف آله الممجد )

 

 

تاریخ تحریر این کتیبه ، همانطور که قبلا نیز گفته شد در سال 777 است و عبارت عربی زیر در کتیبه به چشم میخورد :

 

 

( تحریرا فی . . . سنه سبع و سبعین . سبعمائه هجریه النبویه )

 

 

در تصویر زیر میتوانید قسمت کوچکی از کتیبه را مشاهده نمایید :

 

 

 

قسمت زیادی از کتیبه فوق ازبین رفته است ، اما باقیمانده آن توسط کارشناسان میراث فرهنگی با تزریق مواد شیمیایی ، تثبیت شده و روند تخریبی آن تقریبا متوقف شده است .

 

 

اگر به زیر مقرنس سمت راست کریاس دقت نمایید ، چهارگوش گچی کوچکی را مشاهده مینمایید که برروی آن اسم شخصی نوشته شده است :

 

 

 

عبارت نوشته شده در آن این است : ( عمل صنع الله ، معمار یزدی 947 )

 

 

دیواره های این فضا قبل از پوشیده شدن با گچ ، پوشیده از دستنوشته ها و یادگاریهای سیاحانی بود که در طی مدت زمان طولانی از این مکان بازدید کرده اند ، قدمت برخی از این دستنوشته ها به چند صد سال میرسد . در هنگام مرمت کریاس،قسمت با ارزشی از آن را انتخاب و دریک قاب چوبی جای داده اند.

 

 

در تصویر زیر ، کریاس را بادید 180 درجه ای مشاهده میکنید :

 

 

 

و در آخر عکس قدیمی سقف کریاس مسجد جامع که در حدود 80 سال پیش توسط رابرت بایرون گرفته شده است :

 

 

 

---------------------

توضیحات :

 

 

سید رکن الدین محمد ، بانی اصلی مسجد جامع نو (مسجد فعلی) است . نام کامل وی عبارت است از ( سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی) که در سال 732 هـ.ق وفات یافته است . وی موقوفات زیاد در حوزه یزد و شهرهای دیگر از خود بجای گذاشته است .

 

---------------------

اصطلاحات :

 

 

درمورد واژه کریاس در فرهنگ عمید ، چنین آمده است :

 

 

کریاس ((اسم)) (بکسر کاف) : دربار،جلو خانه، درگاه ، صحن دالان ، کلیاس هم گفته شده ،بعربی نیز کریاس میگویند بمعنی بالاخانه و راهرو بالای خانه ، و جمع آن کراییس است .

 

 

در مورد واژه فوق در کتاب فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران ، چنین آمده است :

 

 

بیرون هشتی خانه ، هشتی ، آستانه خانه ، دربار پادشاهان و اعیان ، خلوت خانه سلاطین ، بالاخانه و...

 

 

 

---------------------

منابع :

 

 

1-     کتاب یادگارهای یزد – ایرج افشار .

 

 

2-     نقشه های مسجد جامع یزد – اداره میراث فرهنگی یزد – مرکز اسناد .

 

 

3-     فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران – سعید فلاح فر .

 

 

4-     جزوه مرمت کتیبه کریاس مسجد جامع یزد – کارشناسان میراث فرهنگی یزد .

 

 

5-     عکسها از وبلاگ مسجد جامع یزد .

---------------------

 

 

تشکر :

 

 

دوست گرامی آقای حمیدرضا امیری در قسمت نظرات ،در رابطه با تاریخ کریاس و رابطه آن با شمس الدین محمد ، تذکری دادند که به واسطه آن ، متن فوق تصحیح شد .