شناخت تصویری مسجد جامع یزد - سردر اصلی (قسمت اول)

 

یکی از ویژگیهای مهم مسجد جامع یزد ، سردر آن است که از آن به عنوان ، بلندترین سردر مساجد ایران  یاد میشود .

قبل از بررسی تصویری سردر مسجد جامع یزد ، لازم است دو نکته را در نظر داشته باشید:

1-     نکته اول اینکه : متأسفانه در برخی از کتابها ،در مورد ارتفاع سردر و مناره ، اغراق شده و تا ارتفاع 80 متر نیز ذکر شده است ، اما واقعیت این است که ارتفاع سردر و مناره ها در حدود 52 متر (47 متر) است .

2-     نکته دوم اینکه : زمانیکه اسمی از بلندترین سردر مساجد ایران برده میشود ، باید ارتفاع مناره ها را از سردر اصلی ، تفکیک کنید . یعنی سردر مسجد جامع یزد ، که ارتفاع آن بیش از  28 متر است را بلندترین سردر مساجد ایران بدانید ، به عبارتی بهتر : سردر بدون مناره ها .

(در رابطه با همزمان ساخته شدن مناره ها با سردر ، اختلاف نظرهایی وجود دارد ، زیرا عده ای معتقدند ، ساخته شدن مناره ها برروی سردر در دوره های بعد ،از نظر سازه و معماری غیر ممکن است. این مبحث برای حل اختلاف ، نیاز به شناختی عمیق از سازه سردر دارد که متأسفانه ،تا بحال کسی برروی این موضوع تحقیقی انجام نداده است.)

منظور از نوشتن این مطلب ، مرور کتیبه های قرآنی و نوشته های موجود بر سردر مسجد نیست ، زیرا در کتاب یادگارهای یزد / تدوین ایرج افشار ، بصورت واضح ، تمامی آیات و اسامی نقش گرفته برروی سردر ، خوانده شده و ذکر شده است . در این مطلب بیشتر قصد داریم ، سردر را از نظر تصویری و تاریخی بررسی کنیم .

(در مورد تاریخ سردر مسجد جامع یزد و اینکه در چه مرحله ای به بنا افزوده شده ،مطلبی تحت عنوان تاریخچه تصویری مسجد جامع یزد، آماده شده که بزودی در وبلاگ قرار خواهد گرفت )

 

اکنون به بررسی تصویری سردر مسجد جامع یزد میپردازیم .

عکس زیر نمای سردر را در سالهای اخیر به نمایش میگذارد .

این سردر که اکنون بهترین نماد شهر یزد به حساب میآید ، سختیهای فراوانی را مخصوصا در طول 150 سال اخیر ، متحمل شده است . این مطلب را میتوان به کمک تصاویر قدیمی منتشر شده از مسجد جامع یزد ، درک کرد.

 

 

در ادامه چند تصویر قدیمی را از سردر مسجد جامع یزد ، مشاهده میکنید :

 

 

(تاریخ ذکر شده برای عکسها ، دقیق نیستند و ممکن است یک یا دوسال با واقعیت متفاوت باشند )

تصویر زیر ،توسط رابرت بایرون و درحدود سالهای 1311 شمسی و یا 1933 میلادی گرفته شده :

 

 

تصویر زیر ،توسط گروه معماری به سرپرستی ماکسیم سیرو  در سال 1315 شمسی و یا 1937 میلادی گرفته شده :

 

 

تصویر زیر ،توسط آرتور پوپ گرفته شده که در کتاب معروف بررسی هنر ایران (جلد چهارم - چاپ دانشگاه آکسفورد-صفحه 439 و یا جلد هشتم از همین کتاب-چاپ بنیاد پهلوی-صفحه 439) به چاپ رسیده است .(مقایسه کنید با تصویر رابرت بایرون)

(متأسفانه تصویر زیر در کتاب یادگارهای یزد ، برعکس چاپ شده است.)

 

تصویر زیر نیز،توسط آرتور پوپ تهیه شده که در کتاب معروف بررسی هنر ایران (جلد دوم-صفحه 1091-چاپ بنیاد پهلوی) به چاپ رسیده است.

 

 

 

تصویر زیر جزئی از آرشیو عکسهای مرحوم محمود مشروطه است که متعلق به سال 1323 شمسی است .(مقایسه کنید با تصویر ماکسیم سیرو )

 

 

طبق بررسی که قبلا در مطلبی تحت عنوان (تحلیل تاریخی، اجتماعی مسجد جامع یزد ) انجام دادیم ، مشخص است که از حدود سالهای 1300 به بعد ، موج خرابیهای گسترده ای ، آثار تاریخی را نه تنها در یزد ، بلکه در تمام ایران فرا گرفته است.

 

 

در قسمتهای بعدی به تجزیه و تحلیل و ارائه تصاویر بهتری از سردر مسجد جامع یزد ، میپردازیم .

 

 

---

 

 

 

توضیحات

برای شناخت بیشتر آرتور پوپ به این صفحه مراجعه نمایید.

برای شناخت بیشتر رابرت بایرون به این صفحه مراجعه نمایید.

  محمود مشروطه : زنده یاد محمود مشروطه هنرمند سینما و تئاتر است که در سال 1298 در یزد متولد و در سال 1383 چشم از جهان فرو بست . وی دارای یکی از غنی ترین آرشیوهای عکس و اسلاید در موضوعات گوناگون ، به ویژه از شهر یزد است .

اطلاعات بیشتر درباره محمود مشروطه را از اینجا بیابید.

 

جهت اطلاع از نوشته ها و کتیبه های قرآنی نقش بسته برروی سردر مسجد جامع یزد به کتاب یادگارهای یزد ،تدوین ایرج افشار ، جلد دوم  مراجعه نمایید .

 

 

 

 منابع

 سبک شناسی معماری ایرانی تألیف دکتر محمد کریم پیرنیا / تدوین دکتر غلامحسین معماریان .

 

 

 حق تکثیر

امانتداری و اخلاق مداری – در هنگام استفاده از مطالب وبلاگ ، ذکر منبع را فراموش نکنید.

 

شناخت تصویری مسجد جامع یزد - مناره ها (قسمت اول)

 

این مطلب شناخت تصویری است ، بنابراین از توضیحات کاسته شده و به تعداد تصاویر افزوده شده است .

 

در کتاب یادگارهای یزد در مورد مناره های مسجد جامع یزد چنین نوشته شده است :

"دو منار مسجد به دستور آقا جمال الدین مهتر جمال که در عهد شاه طهماسب سمت وزارت یزد با او بود برپا شد"

بلندی مناره ها از سطح زمین 52 متر است .

 

محیط مناره ها از محلی که به آن وارد میشوند هشت متر است .(یادگارهای یزد / ایرج افشار)

(خوانندگان گرامی در کتاب یادگارهای یزد، کلمه قطر جایگزین کلمه محیط شده است که اشتباه است ، به عبارت بهتر ساخت مناره ای با قطر هشت متر بر روی سردر با شانه 13 متر، غیر ممکن است . قطر واقعی مناره ها در حدود دو و نیم متر با محیطی در حدود هشت متر هستند)

 

 

زیر قفسه مناره میتوانید عبارت (الله اکبر ، الله اعظم ) را مشاهده نمایید . (تصویر زیر)

 

 

در زیر قفسه مناره ، آیه یکم از سوره بنی اسرائیل نوشته شده است .

همچنین آیه ( وان یکاد ...) به خط کوفی و کاشی آبی در زمینه سفید نوشته شده است .

در متن (بدنه ) مناره اسامی مبارک محمد و علی بصورت کوفی بنایی تکرار شده است .

در قسمت پایین مناره (بسم الله الرحمن الرحیم) نوشته شده است .

در بالاترین قسمت ، شکستگیهای منظمی بوجود آمده که در قسمتهای بعد در مورد نحوه کاشیکاری و درست کردن این قسمت توضیح داده خواهد شد.

 

در تصویر زیر قسمت داخلی بالای قفسه را مشاهده مینمایید .

 

 

در بالای مناره به تمام شهر دید دارید ، تصویر زیر بافت قدیم محله فهادان را از بالای مناره نشان میدهد.

 

 

 

 

 

همانطور که میدانید ، یکی از مناره ها از دو راه پله تشکیل شده ، تصویر زیر انتهای دوراه پله را که در بالاترین قسمت مناره به هم رسیده اند مشاهده مینمایید.

 

تصویر زیر ، داخل یکی از راه پله ها در مناره را نشان میدهد .

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر زیر ، وضعیت مناره ها را در حدود 80 سال پیش نشان میدهد :

 

و در آخر ، عکس تمام رخ و یا به عبارت بهتر عکس تمام قد ، از مناره مسجد جامع یزد :

 

 

 

 

 

در قسمتهای بعدی این مطلب ، بیشتر در مورد سازه مناره و مقداری از اجزای آن صحبت میکنیم .

 

 

 

 

 

شناخت تصویری مسجد جامع یزد - کریاس (قسمت اول)

 

 

کریاس طبق یکی از لوحهای سنگی موجود بر دیوارهایش ، قبلا دهلیز نامیده میشده است .

 

 

در کتابهای تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی ، دهلیز را به اشتباه به ، امیر شمس الدین محمد ( پسر سید رکن الدین ) نسبت میدهند که درسال 777 هـ .ق با استفاده از موقوفات مسجد، آن را بنا کرده است .اما این تاریخ که در این کتابها (تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی) ذکر شده است ،اشتباه است ، زیرا امیر شمس الدین محمد (پسر سید رکن الدین ) در سال 733 وفات یافته است .

 

 

تاریخ صحیح را جعفری در کتاب تاریخ یزد آورده است ، بطوریکه نوشته است : در سال سبع و سبعین و سبعمائه شاه یحیی مظفر بفرمود که از موقوفات مسجد  (که قسمتی هم از موقوفات سید رکن الدین بوده است) و از اموال خاصه خود درگاهی و جماعتخانه ای برابر مسجد عالی بساختند و درگاه تمام از خشت پخته کرد ... و مولانا ضیاء الدین محمد معمار آن بوده است .

 

 

 

با ورود به مسجد و گذشتن از پیشخوان و سردر ، وارد فضای کریاس میشوید و اولین موضوعی که باعث جلب توجه شما میشود ، لوحهای سنگی نصب شده بر دیوار آن است . لوحهای سنگی، اوامر حاکمان زمانهای مختلف است که هریک نسبت به این که در چه زمانی صادر و نصب شده اند ، موضوع متفاوتی دارند . خوشبختانه متن این لوحها به همت نویسنده کتاب یادگارهای یزد (ایرج افشار) قرائت شده و همگی در کتاب مذکور چاپ شده است .

 

کریاس که در فرهنگ لغت عمید از آن به کلیاس هم یاد شده ، بمعنای جلوخانه و درگاه است . این کلمه را در فرهنگ واژه های معماری به هشتی نیز معنی کرده اند . اما شاید سوال پیش بیاید که چرا در قدیم از همان واژه هشتی برای این مکان استفاده نمیکردند ؟ باید در پاسخ این سوال گفت که معمولا، کلمه هشتی را برای درگاهها و جلوخانه های کوچک و شخصی به کار میبرده اند و بالطبع از کلمه کریاس برای ورودی مکانهای عمومی و بزرگتر مانند مساجد استفاده میکردند .

از مشخصات ویژه و ظاهری کریاس میتوان به اشکال هندسی رسم شده بر سقف آن اشاره کرد که نمای آجرکاری به آن داده است .

 

در تصویر زیر سقف کریاس را مشاهده مینمایید :

 

 

سقف کریاس از نوع سقف کاربندی است که بجز زیبایی بخشیدن به سقف ، نقش سازه ای نیز دارد .

 

 

 

در تصویر زیر میتوانید پلان کریاس و پلان معکوس سقف آن را مشاهده نمایید :

 

 

 

 

پیرامون سقف کریاس کتیبه آبی خوشرنگی قرار دارد که با خط نسخ بر گچ نوشته شده و مورخ سال 777 است .

متن کتیبه قصیده ای است از سید حسن متکلم نیشابوری که مصراع اول آن این است :

 

 

( سلام کالطاف آله الممجد )

 

 

تاریخ تحریر این کتیبه ، همانطور که قبلا نیز گفته شد در سال 777 است و عبارت عربی زیر در کتیبه به چشم میخورد :

 

 

( تحریرا فی . . . سنه سبع و سبعین . سبعمائه هجریه النبویه )

 

 

در تصویر زیر میتوانید قسمت کوچکی از کتیبه را مشاهده نمایید :

 

 

 

قسمت زیادی از کتیبه فوق ازبین رفته است ، اما باقیمانده آن توسط کارشناسان میراث فرهنگی با تزریق مواد شیمیایی ، تثبیت شده و روند تخریبی آن تقریبا متوقف شده است .

 

 

اگر به زیر مقرنس سمت راست کریاس دقت نمایید ، چهارگوش گچی کوچکی را مشاهده مینمایید که برروی آن اسم شخصی نوشته شده است :

 

 

 

عبارت نوشته شده در آن این است : ( عمل صنع الله ، معمار یزدی 947 )

 

 

دیواره های این فضا قبل از پوشیده شدن با گچ ، پوشیده از دستنوشته ها و یادگاریهای سیاحانی بود که در طی مدت زمان طولانی از این مکان بازدید کرده اند ، قدمت برخی از این دستنوشته ها به چند صد سال میرسد . در هنگام مرمت کریاس،قسمت با ارزشی از آن را انتخاب و دریک قاب چوبی جای داده اند.

 

 

در تصویر زیر ، کریاس را بادید 180 درجه ای مشاهده میکنید :

 

 

 

و در آخر عکس قدیمی سقف کریاس مسجد جامع که در حدود 80 سال پیش توسط رابرت بایرون گرفته شده است :

 

 

 

---------------------

توضیحات :

 

 

سید رکن الدین محمد ، بانی اصلی مسجد جامع نو (مسجد فعلی) است . نام کامل وی عبارت است از ( سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی) که در سال 732 هـ.ق وفات یافته است . وی موقوفات زیاد در حوزه یزد و شهرهای دیگر از خود بجای گذاشته است .

 

---------------------

اصطلاحات :

 

 

درمورد واژه کریاس در فرهنگ عمید ، چنین آمده است :

 

 

کریاس ((اسم)) (بکسر کاف) : دربار،جلو خانه، درگاه ، صحن دالان ، کلیاس هم گفته شده ،بعربی نیز کریاس میگویند بمعنی بالاخانه و راهرو بالای خانه ، و جمع آن کراییس است .

 

 

در مورد واژه فوق در کتاب فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران ، چنین آمده است :

 

 

بیرون هشتی خانه ، هشتی ، آستانه خانه ، دربار پادشاهان و اعیان ، خلوت خانه سلاطین ، بالاخانه و...

 

 

 

---------------------

منابع :

 

 

1-     کتاب یادگارهای یزد – ایرج افشار .

 

 

2-     نقشه های مسجد جامع یزد – اداره میراث فرهنگی یزد – مرکز اسناد .

 

 

3-     فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران – سعید فلاح فر .

 

 

4-     جزوه مرمت کتیبه کریاس مسجد جامع یزد – کارشناسان میراث فرهنگی یزد .

 

 

5-     عکسها از وبلاگ مسجد جامع یزد .

---------------------

 

 

تشکر :

 

 

دوست گرامی آقای حمیدرضا امیری در قسمت نظرات ،در رابطه با تاریخ کریاس و رابطه آن با شمس الدین محمد ، تذکری دادند که به واسطه آن ، متن فوق تصحیح شد .