بررسی موقعیت مسجد جامع یزد در شهر (قسمت اول)

در این پست لازم دیدم ، موقعیت مسجد جامع یزد در نقشه و عکسهای هوایی موجود را بررسی کنم.

ابتدا به نقشه زیر توجه نمایید :

 

 مشخصات نقشه :

سرگروه نقشه برداران : فئودوروف

نقشه برداری و مصور کردن نقشه: ژارینف و پطروف

مقیاس نقشه اصلی : یک دویم برابر 250 ساژن (معادل 2/54 سانتیمتر-533/5 متر)

محل نگهداری :موزه ارتش سرخ - روسیه / نقشه اصلی - میکروفیلم

 

این نقشه را روسها در سال 1859 میلادی/1237 شمسی، از یزد برداشت کرده اند و میتوان گفت قدیمیترین نقشه یزد به حساب می آید.

این نقشه زمانی برداشت شده است که بافت شهر یزد هنوز دارای انسجام بوده و از خیابانها خبری نیست . تمام راههای رفت و آمدی که در آن رسم شده ، کوچه هایی هستند که از نظر عبور و مرور برای مردم اهمیت داشته اند.

در اینجا سعی کرده ام نقشه را برروی عکس هوایی سال 1335 ((که بازهم توسط روسها فراهم شده)) منطبق کنم ، برای این کار 4 عنصر شاخص شهر را در نظر گرفتم :

1-     میدان امیر چخماق

2-     مسجد جامع کبیر

3-     میدان بعثت

4-     باغ دولت آباد

با اینکه این چهار عنصر تقریبا در جای درست خود قرار گرفته اند ، بازهم بعضی عناصر در جای خود نیستند. اما از آن جایی که بعضی عناصر حاشیه شهر مثل خیابان کرمان ، جایگاه تقریبی نقشه را تأیید میکنند ، از عناصر دیگر چشم پوشی میشود.ابتدا لازم است موقعیت مسجد جامع را در حصار قدیمی شهر یا شارمیانی مورد توجه قرار دهیم.

 

همانطور که در عکس فوق مشاهده میکنید خطهای قرمز حصارهای اولیه شهر یزد هستند . این حصارها شار میانی را تشکیل میدهند.

مسجد جامع نیز بصورت تقریبی در کنار مجموعه بزرگ ارگ حکومتی قرار دارد که در حال حاضر بجز تعداد محدودی بنا ، بقیه آن تخریب شده است.

اگر به عکس زیر توجه کنید ، میتوانید موقعیت مسجد جامع را نسبت به میدانی که در خارج از ارگ حکومتی موجود بوده است درک کنید.

اما اکنون از این میدان و در کل مجموعه ارگ حکومتی بجز چند بنا ، چیزی باقی نمانده است.عکس زیر موقعیت مسجد جامع را در سال 1335 و بعد از احداث خیابانها نشان میدهد. اگر به عکس توجه نمایید ، متوجه میشوید که خیابانها چگونه انسجام بافت را از بین برده اند.

 

همچنین در عکس زیر میتوانید موقعیت مسجد جامع را نسبت به محلات اطراف آن درک کنید.

در قسمت دوم این مبحث به بررسی جزئیات بیشتری میپردازم.

-----------------------------------------------------

توضیحات :

ظاهرا نقشه قدیمی دیگری نیز توسط نیکلا خانیکف مستشرق مشهور روس در سال 1861 میلادی به چاپ رسیده است. عکس آن را میتوانید در صفحه 262 کتاب یزد نامه  ( جلد دوم ) تألیف ایرج افشار ملاحظه نمایید.

(پیش نمایشی از این نقشه در ویکی پدیا آپلود شده است (پیش نمایش). در این نقشه، از 19 مکان مهم یزد نام برده شده که بعضی از آنها در حال حاضر تخریب شده اند و وجود ندارند.)

اصطلاحات :

شار میانی : مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز با خانه هایی کم و بیش مشابه ، بازاری در میان و همه محصور در دیواری سنگین با دروازه هایی برای ورود و خروج به شار میانی.

 

منابع :

1-     محلات تاریخی شهر یزد- پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی یزد .

2-     جهت اطلاعات بیشتر درباره ارگ حکومتی مراجعه شود به گزارشی با عنوان "معرفی مختصر ارگ حکومتی شهر یزد" – تهیه شده در واحد مطالعات و طراحی میراث فرهنگی یزد.

3-     عکسها : اداره کل میراث فرهنگی و پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی استان یزد.

4-     از شار تا شهر – نوشته دکتر سید محسن حبیبی – انتشارات دانشگاه تهران.