کریاس طبق یکی از لوحهای سنگی موجود بر دیوارهایش ، قبلا دهلیز نامیده میشده است .
در کتابهای تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی ، دهلیز را به اشتباه به ، امیر شمس الدین محمد ( پسر سید رکن الدین ) نسبت میدهند که درسال 777 هـ .ق با استفاده از موقوفات مسجد، آن را بنا کرده است .اما این تاریخ که در این کتابها (تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی) ذکر شده است ،اشتباه است ، زیرا امیر شمس الدین محمد (پسر سید رکن الدین ) در سال 733 وفات یافته است .
تاریخ صحیح را جعفری در کتاب تاریخ یزد آورده است ، بطوریکه نوشته است : در سال سبع و سبعین و سبعمائه شاه یحیی مظفر بفرمود که از موقوفات مسجد (که قسمتی هم از موقوفات سید رکن الدین بوده است) و از اموال خاصه خود درگاهی و جماعتخانه ای برابر مسجد عالی بساختند و درگاه تمام از خشت پخته کرد ... و مولانا ضیاء الدین محمد معمار آن بوده است .
با ورود به مسجد و گذشتن از پیشخوان و سردر ، وارد فضای کریاس میشوید و اولین موضوعی که باعث جلب توجه شما میشود ، لوحهای سنگی نصب شده بر دیوار آن است . لوحهای سنگی، اوامر حاکمان زمانهای مختلف است که هریک نسبت به این که در چه زمانی صادر و نصب شده اند ، موضوع متفاوتی دارند . خوشبختانه متن این لوحها به همت نویسنده کتاب یادگارهای یزد (ایرج افشار) قرائت شده و همگی در کتاب مذکور چاپ شده است .
کریاس که در فرهنگ لغت عمید از آن به کلیاس هم یاد شده ، بمعنای جلوخانه و درگاه است . این کلمه را در فرهنگ واژه های معماری به هشتی نیز معنی کرده اند . اما شاید سوال پیش بیاید که چرا در قدیم از همان واژه هشتی برای این مکان استفاده نمیکردند ؟ باید در پاسخ این سوال گفت که معمولا، کلمه هشتی را برای درگاهها و جلوخانه های کوچک و شخصی به کار میبرده اند و بالطبع از کلمه کریاس برای ورودی مکانهای عمومی و بزرگتر مانند مساجد استفاده میکردند .
از مشخصات ویژه و ظاهری کریاس میتوان به اشکال هندسی رسم شده بر سقف آن اشاره کرد که نمای آجرکاری به آن داده است .
در تصویر زیر سقف کریاس را مشاهده مینمایید :
سقف کریاس از نوع سقف کاربندی است که بجز زیبایی بخشیدن به سقف ، نقش سازه ای نیز دارد .
در تصویر زیر میتوانید پلان کریاس و پلان معکوس سقف آن را مشاهده نمایید :
پیرامون سقف کریاس کتیبه آبی خوشرنگی قرار دارد که با خط نسخ بر گچ نوشته شده و مورخ سال 777 است .
متن کتیبه قصیده ای است از سید حسن متکلم نیشابوری که مصراع اول آن این است :
( سلام کالطاف آله الممجد )
تاریخ تحریر این کتیبه ، همانطور که قبلا نیز گفته شد در سال 777 است و عبارت عربی زیر در کتیبه به چشم میخورد :
( تحریرا فی . . . سنه سبع و سبعین . سبعمائه هجریه النبویه )
در تصویر زیر میتوانید قسمت کوچکی از کتیبه را مشاهده نمایید :
قسمت زیادی از کتیبه فوق ازبین رفته است ، اما باقیمانده آن توسط کارشناسان میراث فرهنگی با تزریق مواد شیمیایی ، تثبیت شده و روند تخریبی آن تقریبا متوقف شده است .
اگر به زیر مقرنس سمت راست کریاس دقت نمایید ، چهارگوش گچی کوچکی را مشاهده مینمایید که برروی آن اسم شخصی نوشته شده است :
عبارت نوشته شده در آن این است : ( عمل صنع الله ، معمار یزدی 947 )
دیواره های این فضا قبل از پوشیده شدن با گچ ، پوشیده از دستنوشته ها و یادگاریهای سیاحانی بود که در طی مدت زمان طولانی از این مکان بازدید کرده اند ، قدمت برخی از این دستنوشته ها به چند صد سال میرسد . در هنگام مرمت کریاس،قسمت با ارزشی از آن را انتخاب و دریک قاب چوبی جای داده اند.
در تصویر زیر ، کریاس را بادید 180 درجه ای مشاهده میکنید :
و در آخر عکس قدیمی سقف کریاس مسجد جامع که در حدود 80 سال پیش توسط رابرت بایرون گرفته شده است :
---------------------
توضیحات :
سید رکن الدین محمد ، بانی اصلی مسجد جامع نو (مسجد فعلی) است . نام کامل وی عبارت است از ( سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی) که در سال 732 هـ.ق وفات یافته است . وی موقوفات زیاد در حوزه یزد و شهرهای دیگر از خود بجای گذاشته است .
---------------------
اصطلاحات :
درمورد واژه کریاس در فرهنگ عمید ، چنین آمده است :
کریاس ((اسم)) (بکسر کاف) : دربار،جلو خانه، درگاه ، صحن دالان ، کلیاس هم گفته شده ،بعربی نیز کریاس میگویند بمعنی بالاخانه و راهرو بالای خانه ، و جمع آن کراییس است .
در مورد واژه فوق در کتاب فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران ، چنین آمده است :
بیرون هشتی خانه ، هشتی ، آستانه خانه ، دربار پادشاهان و اعیان ، خلوت خانه سلاطین ، بالاخانه و...
---------------------
منابع :
1- کتاب یادگارهای یزد – ایرج افشار .
2- نقشه های مسجد جامع یزد – اداره میراث فرهنگی یزد – مرکز اسناد .
3- فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران – سعید فلاح فر .
4- جزوه مرمت کتیبه کریاس مسجد جامع یزد – کارشناسان میراث فرهنگی یزد .
5- عکسها از وبلاگ مسجد جامع یزد .
---------------------
تشکر :
دوست گرامی آقای حمیدرضا امیری در قسمت نظرات ،در رابطه با تاریخ کریاس و رابطه آن با شمس الدین محمد ، تذکری دادند که به واسطه آن ، متن فوق تصحیح شد .
